КҮН КУЙААРЫМА ТҮҮЛДЬҮТЭ:

ЫАРЫТЫЙЫЫ

• Түһээн ыалдьар хайдах түһүүргүттэн тутулуктаах - төттөрүтүн доруобуйа көнөрүгэр эбэтэр уустук балаһыанньаҕа түбэһэн, онтон хайдах тахсар туһунан санааҕа ылларыы түүлэ буолуон сөп.

ЫЙ

• Ый - айылҕаттан таайтарыылаах дьикти күннэр үүммүттэрин биллэрэр эбэтэр туох эрэ киһи соһуйар сураҕын истэргэ, соһуччу тапталга көстөр.

ЫРААХТААҔЫ

• Бэйэн ыраахтааҕы буоларын - өр кэмҥэ кыаһылаабыт кыһалҕалары тоҕута сынньан босхолонорго.
• Ыраахтааҕына туораттан көрүү - ситиһиигэ, дьыала - куолу табылларыгар, буруйу-сэмэни боруостуурга.

ЫРЫА

• Дьон ыллыырын истии - ким эрэ өлбүтүн туһунан истэргэ.
• Бэйэн ыллыырын - чуга дьоҥҥуттан куһаҕан сонун тутарга.

ЫҺЫАХ

• Ыһыах - куһаҕаны билгэлиир, өлүүгэ-сүтүүгэ.

ЫТ

• Сахаларга ыт - ыарыы сүрэ.
• Ыт ытырара - улаханнык ыалдьарга.
• Ыттан куотуу - ыарыыны этэҥҥэ аһарарга.
• Дьиэҕитигэр ыттаах буоллаххытына - ыккыт ыалдьарыгар эбэтэр дьиэ иһигэр этиһии тахсарыгар, биитэр ыккыт дьиэҕитин - уоккутун туохтан эрэ көмүскээри түүлгэ киирэн сэрэтэр быһыыта.

БРАВИНА Р.И. ТҮҮЛДЬҮТЭ:

ЫАЛ

• Түүлгэ чугас ыалгын кытта сэлэһэрин — хоп-сип тарҕанарыгар.

ЫАЛДЬЫТ

• Түһээн бэйэн ыалдьыт буоларын — элбэх ороскуокка тэбиллэргэр.
• Эйиэхэ элбэх үөрбүт-көппүт ыалдъыт дьон кэлиилэрэ — доҕоргун кытта кыыһырсаргар.
• Санааҕа-онооҕо ылларбыт ыалдъыт кэлэрэ — барыс киирэригэр.
• Ыалдьыттаргын кытта аһаан баран, айдаарсан, турарын — тугу эрэ сүүйэргэр.
• Кимиэхэ эрэ ыалдьыттар кэлбиттэрэ — чугас дъонун туһунан хоп-сип сураҕы истэргэр.

ЫАРЫЫ

• Сахаҕа ыарыы, ыарытыйыы — таҥнары тойоннонор, онон туруктаах буолуу бэлиэтэ.

Арҕаа культураҕа хас биирдии ыарыы бэйэтэ туһунан суолталаах:

• Ангина — үлэттэн салҕарга, чуҥкуйарга.
• Астма — дьон ортотугар балаһыанньан уларыйарыгар.
• Иирии — өстөөхтөрүн туох эрэ куһаҕаны оҥороллоругар.
• Бронхит — чугас киһин ыалдьан, былаанын тохторугар.
• Ис ыарыыта (дизентрия) — атын киһи алҕаһыттан эрэйгэ тэбиллэргэр.
• Саһарар — улахан толкуйга ылларыан эрээри ол эйигиттэн тутулуга суох этэҥҥэ быһаарыллыа.
• Титириир — кыра аайыттан долгуйан улахаҥҥа суолта биэрбэккин, онон бэйэ бодоҕун тардынарын наада.
• Илии-атах ыарыыта — чугас дьонун өһөстөрүттэн ночоотураргар.
• Тыҥа ыарыыта — уһун үйэлэнии бэлиэтэ.
• Тирии ыарыыта — сотору кэминэн үлэҕэр үөһэттэн улаханнык кыһарыйыахтара эрээри иннигин биэрбэккэ турууластаххына, бэйэн кырдьыккын таһаарыан.
• Тартарар ыарыы — лотереяҕа сүүйэргэр.
•  

ЫАС

• Ыас ыстыыр — кураанахха түбүгүрэргэ.
• Ыас атыылаһыы — дьыала тохторугар.
•  

ЫЙ

• Былыргы саха ыйы түһээн көрдөҕүнэ - ойуун хараҕын уотугар түбэспит тэҥэ сананан сэрэнэрэ-сэрбэнэрэ.

ЫЙААһЫН

• Ыйааһын түүлгэ көстөрө - сэрэтэр суолталаах, онон улахан сыыһаны оҥорбот инниттэн хас биирдии хамсаныыгын, тылгын-өскүн толкуйдуурун наада.
• Ыйааһыҥҥын кэмнэнэҕин — баай-дуол боппуруоһугар кырдьыктаах суолу тутуһуон.
• Тугу эрэ ыйыырын — сотору сөптөөх быһаарыыны ылынаҥҥын, дьон-сэргэ кэрэхсэбилин ылыан.
• Ким эрэ ыйааһынынан туттарын көрөҕүн — эн инники дьылҕан чугас дьонун өйдөрүттэн-санааларыттан быһаччы тутулуктааҕын биллэрэр.

ЫМЫЫ (ТАЛИСМАН)

Ымыы гынар малы илдьэ сылдъаҕын — эйигин араҥаччылыыр киһи көстөрүгэр.
Талисман бэлэх ылаҕын — баҕа санаан туоларыгар.
Кимиэхэ эрэ талисман бэлэхтиигин — ким эрэ эйи¬гиттэн көмө көрдүүрүгэр.

ЫМЫЫ (чыычаах)
Ымыы - эйэ, доҕордоһуу кэрэһитэ.

ЫҤЫРЫА
Ыҥырыа — барыстаах кэпсэтиини ыытарга тоҕоостоох кэм үүммүтүн эбэтэр эргиэн дьыалата табыллыаҕын ыйар.

ЫҤЫЫР
Ыҥыыр — айаҥҥа турунуу бэлиэтэ.
Алдьаммыт эбэтэр эргэ ыҥыыр — дьыала атахтанар, аанньа табыллыбат.
Айаннаан иһэн ыҥыырын холборуйан түһэрэ — туһааннаах сыалын туолбат.

ЫРААХТААҔЫ
Ыраахтааҕы - харчы сүрэ.
Ыраахтааҕы бүрүстүөлэ (трона) — дьыала-куолу санаа хоту салалларыгар.
Бүрүстүөлгэ олоруу — кыайыы-хотуу кынаттанарга.

ЫРБААХЫ
Нуучча культуратыгар ырбаахы — таптал сүрүн бэлиэтэ.
Ырбаахыгын өтүүктүүгүн — тапталлааххын кытта көрсүһэргэ бэлэмнэнэҕин.
Ырбаахыгын тигэҕин, абырахтыыгын — таптыыр киһигин араарбат, тэйиппэт туһуттан элбэхтик сүүрэргэр, эрэйдэнэргэр тиийэҕин.
Сырдык дьүһүннээх саҥа ырбаахыны кэтэрин — эйиигин таптыылларын бэлиэтэ.
Кыһыл ырбаахы — таптыыр киһин эйигин олуһун күнүүлүүр.
От күөх ырбаахы — тапталлааххын кытары арахсаргар.
Хара ырбаахы — таҥнарыы бэлиэтэ.
Ырбаахы атыылаһыы — быстах кэмҥэ киминэн эрэ үлүһүйэргэ.
Ырбаахы бэлэхтииллэрэ — эйигин ким эрэ таптыырын таайбаккын.
Эн ырбаахы бэлэхтшгш — таптыыр киһин тапталгар хардарбататыгар.
Ырбаахыгын атыылыыгын — сотору тапталлааххыттан кэлэйэргэр.

ЫРЫА
Түүлгэ эр киһи ырыатын истин — дьолго-соргуга.
Дьахтар ыллыыра — ытыырга.
Хор ыллыырын истэрин —- эйигин сэҥээрээччилэр үксүүллэригэр, аатын-суолун киэҥник биллэригэр.
Бэйэн ыллыырын — бэйэн уонна чугас дьонун туһунан хоп-сип тарҕаммытыттан хомойоргор, хоргутаргар.

ЫРЫЫНАК
Ырыынак — үлэҕэ-хамнаска туох эрэ саҥа саҕалааһын бэлиэтэ.
Түһээн ырыынагы кэрийэҕин — саҥа саҕалыыр дьыалаҕыттан туох да үчүгэй тахсыбат эрээри урукку өстөөххүн кытта эйэлэһиэххин сөп.
Ырыынакка сылдьан кими эрэ кытта этиһэрин — тугу эрэ саҕалыырын табыллыбатыгар, онтон сылтаан дьиэҕэр айдаан тахсарыгар.
Ырыынакка тугу эрэ атыылыыгын — саҕалаары сылдьар дьыалаҕын доҕорун быһа түһүө эрээри онтон улаханнык туһаныа суоҕа.

ЫСКААП
Ыскаабы хаһан, таҥас булан ыларын — урут хаһан эрэ баһылаабыт үөрэххин, билиигин хаттаан сөргүтэн үлэҕэр туһанаргар.
Түүлгэ кураанах ыскаап көстөрө — тугу эрэ баар дии санаабытын суох буоларыгар.

ЫСТААН, БҮРҮҮКЭ
Сахаҕа ыстаан кэтии — үчүгэй олохтоох уол оҕо төрүүрүгэр.
Арҕаа омуктарга ыстаан, бүрүүкэ — туох эрэ чиэһинэйэ суох дьыалаҕа киирэн биэриини сэрэтэр.
Бүрүүкэ кэмнэнии — чугас дьоҥҥо сымыйалыырга.
Бүрүүкэ атыылаһыы — чиэһинэйэ суох дьыалаҕа кыттыһан баран, кэлин кэмсинэргэ.
Ыстааҥҥын тиктэҕин, абырахтыыгын — бэйэн буруйгунан уустук балаһыанньаҕа түбэһэргэр.
Ким эрэ бүрүүкэ тиктэр, абырахтыыр — сотору чу¬гас киһигиттэн сылтаан кыһалҕаҕа ыктараргар.
Бүрүүкэҕин өтүүктүүгүн, ыраастыыгын — ааккын-суолгун төнүннэрэргэр элбэх сыра ирдэнэр.

ЫСТАНЫЫ
Түһээн өрүтэ ыстаҥалааһын — саҥа дьыалаҕа кыттыһарга эбэтэр туох эмэ саҥаны айарга, арыйарга.
Араас мэһэйдэри ыстанан туорааһын — олоххо көрсөр үгүс ыарахаттары этэҥҥэ туоруурга, туруоруммут соругу ситиһэргэ.

ЫСТАРААП
Ыстараап төлүүрүн — билэр киһин улахамсыйан, туох эрэ кыһалҕаҕа ылларыан.
Кими эрэ бэйэн ыстарааптыыгын — доҕоргуттан кэлэйэргэр.

ЫТ
Ыт — киһи доҕоро, ол сиэринэн түүлгэ ыт — доҕор киһи бэлиэтэ.
Сырдык дъүһүннээх ыт утары кэлэн эккэлиирэ — доҕор кэлэригэр; онуоха ыт оҕото — бэйэҕиттэн балыс, эдэр доҕорун; маҥан ыт — үчүгэй эрэллээх доҕорун.
Ыты кытта оонньуурун — чугас киһин ыалдьарыгар.
Ыты имэрийэрин — чуҥкуйаргар.
Ыты кырбыырын — чэгиэн буоларгар.
Ыты аһатарын — бэйэн буруйгунан туох эрэ куЬаҕан суолга ыйманаргар.
Ыт үрэрэ — үчүгэй сонуну истэргэ.
Ыт ырдьыгыныыра — куһаҕан майгылаах киһилиин алтыһарга эбэтэр бэйэн майгын алдьанарыгар.
Ыт ытырара — куһаҕаҥҥа.

ЫТАРБА
Арҕаа омук түүлүн тылыгар ытарҕа - үөрүүлээх түгэни мэктиэлиир.
Маҕаһыыҥҥа ытарҕаныаны көрүү, талыы — учугэй улэни буларга.
Ытарҕа атыылаһыы — сыаналаах бэлэҕи ыларга.
Ытарҕа кэтии — хайа эрэ ыал кистэлэҥин билэргэ.
Ытарҕаны устуу — эйиэхэ ким эрэ тапталыгар билинэригэр.
Ытарҕа алдъанара — хоп-сип истэргэ.
Ытарҕа сүтэрэ — ночоотурарга.
Сахаҕа ытарҕа — кыыс оҕо төрүүрүн сүрэ.
Кыһыл көмүс ытарҕа — үчүгэй кыыс оҕо төрүүрүгэр.

ЫТЫРДЫЫ
Түһээн дьоллоох киһи ытырдар.

ЫТЫС
Ытыһын тэһэҕэс буолбутун түһүүрүн — ночоотурууга.
Ытыһын түүлэнэрэ — барыс ыларга.


ЫТЫЫР
Ытыыр — үөрэргэ.
Күүскэ марылаччы ытыыр — өр кэтэспит үөрүүлээх түгэн үүнэригэр, дьол-соргу тосхойугар.
Түүлгэр ким эрэ ытыыр саҥатын истэрин — ким эрэ эн көмөҕөр наадыйара.