С.Д.Федоров
Бу кинигэ Уус Алдан улууһун Суотту бөһүөлэгин
биир ытык мааны, олоҕун устатын тухары сылгы
иитиитинэн дьарыктаммыт, Саха АССР үтүөлээх
сылгыһыта Афанасий Михайлович Белолюбскай
сырдык кэриэһигэр ананар.
Варган барахсан 1991 сыллаахха Нам улууһун Үөдэйигэр Быыра диэн биэттэн, Вавиллон диэн атййыыртан айыллан төрөөббүт хоҥор-кугас дьүһүннээх атыыр кулунчук буолар. Өлүөнэ Эбэ үүнүүлээх кытылыгар, арыытыгар көҥүл көччүйэн улааппыта.
1993 сыл саас икки саастаах тыйдары Варганы, Сапфиры республика биир үчүгэй үлэлээх. опыттаах тренераэ Нам улууһун киэн туттар элбэх сүүрүктэрин эрчийэн таһаарбыт уола, турбут-олорбут, сыыдам хамсаныылаах Сергей Петрович Ядреев, эрчийтэлээн кулун тутар ыйга Майаҕа "Куоҥ-харах" ипподромугар сүүрэр суолга таһаартыыр.
Бу дьыл Дьокуускай ипподрома сааскы сүүрүүлэрэ бэлэмэ суох буолан, республика киин улуустарын сүүрүктэрэ Майа ипподромугар үс төгүл түмсэн күрэхтэһэн тураллар. Онно муус устар ый 3 күнүгэр буолбут күрэхтэһиигэ Варган Бунчугу - Петров, Бөтөһү - Хаатылыма, Изюминканы - "Лена" ырааҕынан кыайталаан кыырайа көтөн 52,8 сөк. 800 м. дистпанцияны түмүктүүр.
1994 сыл саас кулун тутар 19 күнүгэр Майаҕа "Куоҥ - харах" ипподромугар үс саастаах Варган 1600 м. дистанцияҕа күүһүн холонон республика күүстээх сүүрүктэрин кытта тэҥҥэ хатыһан сырсар.
Муус устар ый иккис күнүгэр "Нөмүгү" ипподромугар Варган 1200 м. дистанцияны 1 мүн. 19,5 сөк. сүүрэн күлүмнэтэн Модуну - Хачыкаат. Чэлгиэни - Тиит-Эбэ, Бунчугу - Петров ыраах хааллартаан кыайан, Үөдэйин дьонун үөрдэр.
Суоттуга "Налыы" ипподромҥа муус устар 9 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас, Хаҥалас, Нам. Дьокуускай, Уус Алдан улуустарын күүстээх сүүрүктэрэ түмсэн аат миҥэ былдьаспыттара. Үс саастаах Варган 1600 м. дистанцияҕа Николу - Матта, Бунчугу - Петров кыайталаан сыаналаах бирииһи хаһаайыныгар Ядреев С.П. тэбэн биэрэн, Үөдэй ыалдьааччыларын өссө үөрдэр.
Сайын от ыйын 2 күнүгэр Варган - үөдэй, эланы - Покровскайдааҕҕы ОПХ, Юиһилэҕи Төрүт, Бегуну - Табаҕа, Чылбыаны - "Лена", Сакураны - Хатас, Ньургуһуну - хамаҕатта кыайталаанн, 2400 м дистанция былаһын тухары көрөн турбут Дьокуускай куорат ыалдьааччыларын дуолан хаһыыларынан доҕуһуолланан кыайыы өрөгөйүн билэн, "Туймаада" бирис хаһаайына буолар. бириэмэтэ 2 мүн. 48 сөк. көрдөрөн, Намын дьонун үөрдэр.
1995 сыл сааскы сүүрүүлэргэ Варган 1600 м, 3200 м дистанцияларга Дьокуускай куорат ипподромугар республика күүстээх сүүрүктэрин кытта тэҥҥэ эриһэн сырсар. 1600 м - 1 мүн. 55, 8 сөк.,3200 м - 3 мүн. 50,6 сөк. кэлитэлиир. уус устар 9 күнүгэр Бороҕоҥҥо "Мүрү" ипподромугар аһаҕас республиканскай масштабтаах күрэхтэһиигэ 3200 м. дистанцияҕа Варган түһүмэҕэр Громҥа - Мугудай бэрт кыранан хотторон, илин эҥэр зона чемпионун Ядраны кыайан, олус эриссиилээх сүүрүүнү көрдөрөр. Сааскы сүүрэр суолга диэтэххэ, сүүрүктэр чахчы астык бириэмэни көрдөрөллөр. Гром - 3 мүн. 45,5 сөкю., Варган - 3 мүн. 45,7 сөк. Түөрт саастаах соноҕос Варган сүүрүүтүн Тойон Мүрүгэ мустубут ат спордун ыалдьааччылара олус астына көрөн тарҕаспыттара.
бу сыл сайыныгар Мэҥэ Хаҥалас улууһугар "Маттаҕа" сүүрүк буола тахсар. Саҥа иччитэ Михаил Афанасьевич Кычкин Варган иккис хаһаайынынан буолар. Бэс ыйын 30 күнүгэр "Матталар" сүүрүк аттар күрэхтэһиилэрин бэйэлэрин эбэлэригэр тэрийэлэр. 2400 м дистанцияҕа Варган Бокалы - умул, Чэчири - Бэдьимэ тутуһуннарбакка кыайталыыр.
1996 сыл Майаҕа "Куоҥ Харах" иподромугар илиҥ эҥэр улуустар сүүрүк аттарын зональнай күрэхтэһиитигэр Варган Мэҥэ Хаҥалас улууһун чиэһин көмүскүү 3200 м дистанцияҕа сүүрэр суолга тахсар. Бииргэ сүүрбүт сүүрүктэрин эрчими - Мугудай, Марыты - Танда, Чэлгиэни - Төҥүлү ырааҕынан кыайталаан 3 мүн. 47,7 сөк. сүүрэн кубарытар. Атын түһүмэххэ сүүрбүт сүүрүктэр бу бириэмэни тупсарбаттар. Онон Варган 4 зональнай сүүрүү 3200 м. дистанциятыгар чемпионнаан Мэҥэлэри хайа үрдүгэр таһаарар. Бу сыл "Матта" КП ыһыллан сүүрүк аттарын хамаандата эмиэ ыһыллар туруктанар. "Лена"" хаһаайыстыба сылгытын биригэдьирэ. ат спордун энтузиаһа, Суоттутугар элбэх сүүрүктэри кэпсэтэн булбут өҥөлөөх Белолюбскай А.А. Элэккэйи, Быытааны атыылаһан Суотту сүүрүктэрин хамаандатын күүһүрдэр. Мэҥэлэр хайа да хаһаайыстыбалара кыайан атыыласпатахтарын Уус - Алдан улууһун баһылыга Мигалкин А.В. өйөөһүнүнэн, ат спордун улууска федерациятын председателэ Говоров А.В. "Матта"КП сүүрүктэрин Варганны, Күдэриги, Ыллыкчаны, Ньургуһуну. атыырдарын Флорены уонна хас да биэни атыылаһан ыланнар, "Лена" хаһаайыстыбаҕа биэрэллэр. Сүүрүк аттарыттан тэйиэн баҕарбатах Мэҥэ Хаҥалас улууһун бочуоттаах гражданина. Саха республикатын үтүөлээх сылгыһыта, сүүрүк сылгылары эрчийэр опыттаах тренер Кычкин М.А. "Лена хаһаайыстыбаҕа тренер быһыытынан үлэҕэ киирэр.
Бу сыл Мэҥэ хаҥалас биир опыттаах тренерэ Слеепцов А.А. - Аймах "Лена" хаһаайыстыбаҕа үлэҕэ киирэр. Уус Алдан улууһун ат спордун ыалдьааччылара биллэ сэргэхсийэллэр.
1997 сыл бэс ыйын 12 күнүгэр Чурапчыга "Маҕаайы" ипподромугар илин эҥэр улустар сүүрүк аттарын 10 зональнай күрэхтэһиитигэр 4800 м дистанцияҕа сүүрэр суоолга тахсаллар Сэр - Хадаар, Барслет -Түмсүү, Восток - Амма, Доҕор - Хара. Төрүт, Варган - "Лена" сүүрүктэрэ. Ааспыт сыл 9 зональнай сүүрүү 4800 м. дистанцияҕа Чурапчы улууһун улуу сүүрүгэ Сэр, Мэҥэ хаҥалас чулуу сүүрүктэрин8 зональнай сүүрүү 3200 м. дистанцияҕа чемпионун Сигналы илиилээх-атахтаах оҥорбокко 10 сөк. хаалларан холкутук чемпионнаабыта.
Бу да сүүрүүгэ чулуу сүүрүк Сэр сиртэн - буортан тэйбит курдук, олус тэтимнээхтик сүүрэн элэстэнэн бастыыр, иккис буолбут Варган, Уус Алданнар эрэллэрэ. 3 эргиир былаһын тухары эрийсэн баран кыайбакка иккис тахсар. Онон Чуурапчы улууһун чулуу сүүрүгэ Сэр илин - эҥэр зона 4800 м. дистанциятыгар икки төгүлүн чемпионнуур, бириэмэтэ да туйгун - 5 мүн. 40 сөк. Иккис буолбут Варган бириэмэтэ 5 мүн. 40,8 сөк. Атын бииргэ сырсыбыт сүүрүктэр ыраах хаалаллар.
1997 сылга биир уһулуччулаах ат сүрүүтэ "Нам" улууһугар "Куонда - Кириэс" ипподромугар. Саха сирин чаҕылхай уола Аммосов М.К. 100 сааһын бэлиэтиир юбилейнай ыһыахха буолбута. Буилин уонна арҕаа улуустар түмсэн сүрүк аттарын күрэхтэһиитэ илин уонна арҕаа диэн икки зонаҕа хайдан күрэхтэспиттэрэ. Дистанция аайы иккили зачетка. Илин зона чиэһин Чурапчы улууһун Хадаарыттан, Мугудайыттан, Мындаҕаайатыттан, Свладҥыттан - 21 сүүрүк, Мэҥэ - Хаҥалас улууһуттан - "Кыһыл Сулус" ОПХ-тан, Хараттан, Павловскайтан, Герой Попов аатынан хаһаайыстыбаттан 24 сүүрүк, Уус Алдантан "Лена" хаһаайыстыбаттан 6 сүүрүк түсүһэннэр, ааспыт 1996 сылга Бороҕоҥҥо "Мүрү" ипподромугар кыаттарбыттарын боруостуур санаанан түмсүбүттэрэ.
Арҕаа эҥэртэн: Үөдэй, Тулагы, Хатас, Покровскайдааҕы ОПХ, Хоточчу, Кыһыл Үрүйэ отучча күүстээх сүүрүктэрэ түмсэн быйыл да сирбитигэр кыайыы өрөһгөйүн ылларбыт диэн күрэхтэһиигэ тахсыбыттара. Намнар бириискэ, былырыыҥҥы Уус Алданнар курдук УАЗик массыынаны туруорбуттара күрэхтэһии тыҥааһынын үрдэппитэ.
800 м дистанцияҕа 19 икки саастаах тыйдар сүүрбүттэригэр "Лена" хаһаайыстыба сүүрүгэ Ньургуһун - 53,2 сөк. кэлэн чемпионнуур. Эрбии - Мындаҕаайы 53,4 сөк. кэлэн дистанциятыгар иккис буолар уонна илин зона хамаандатыгар зачет биэрэр. Арҕаа зона сүүрүктэрэ Игрушка - Хатас 54 сөк, Түгэн - Хатас 54,8 сөк. кэлитэлээн зачет биэрэллэр. Онон бу дистанция илин зона кыайыытынан түмүктэнэр.
1200 м дистанцияҕа 21 үс саастаах соноҕостор түөрт түһүмэххэ хайдан сырсан бытарыттылар. Дистанция чемпионунан Газманка - Хатас 1 мүн 19,6 сөк., иккис миэстэни Сиэн Уол - Хатас 1 мүн. 19,8 сөк. кэлэн арҕаа зонаны кыл мүччү инники миэстэҕэ таһаараллар. Илин зонаттан зачет биэрбит сүүрүктэр Күндээрэ - Сылан 1 мүн. 21 сөк., Бэргэн - Хара 1 мүн 21,2 сөк. кэлитэлииллэр.
Дьэ күрэхтэһии сытыырхайар. Сүүрүү иннинэ ардаабыта, суол инчэҕэй буолан сорох сүүрүктэр охтубуттара. Тымныы тыаллаах киэһэ диэбэккэ Дьөһөгөй оҕолоро барахсаттар бар дьонноругар түргэн, олус хатыһыылаах сүүрүүнү көрдөрбүттэрэ.
1600 м дистанцияҕа 18 түргэн атахтаах, быһымах барыылаах, сындыыстана сүүрэр сүүрүктэр түөрт түһүмэххэ хайдан аат-суол былдьаспыттара. Арҕаа эҥэр ааттаахтара. дистанция чемпионунан буолбут Биара - Тулагы 1 мүн. 48 сөк., иккис миэстэ буолбут Чокуур - кыһыл Үрүйэ 1 мүн. 48,8 сөк. сүүрэн элэстэнэн кэлэн бу дистанцияҕа арҕаалар аатыраллар. Илин зонаттан Кыымчаана 1 мүн. 49,2 сөк., Герой Попов сүүрүгэ уонна Зевс - Хадаар 1мүн. 50,1 сөк. сүүрэн кэлитэлииллэр. Арҕаа зона ыалдьааччылара биллэ сэргэхсийэллэр, бириэмэнэн куотуулара өссө атан биэрэр.
2400 м. дтсьанцияҕа "Кыһыл - Сулус" ОПХ-тын Сигнала аатын - суолун түһэн биэрбэккэ бу дистанцияҕа чемпионнуур. Бириэмэтэ 2 мүн. 45,8 сөк. Иккис зачету биэрбит эрчимнээх сүүрүк Эрчим - Мугудай 2 мүн. 50,1 сөк. кэлэн иккис зачетнай бириэмэни илиҥҥи зонаҕа биэрэр. Арҕаа зона бастыҥ атахтаахтара Сапфир - Үөдэй 2 мүн. 48 сөк., Ситим - Хатас 2 мүн 49,2 сөк. кэлитэлээн, дистанция иккис, үһүс призердара буолуталыыллар уонна хамаандаларыгар зачет биэрэллэр. Бу дистанцияҕа илиҥҥи зона кыайар, ол да буоллар арҕаа зона сүүрүктэрэ кыранан чорбойон иһэллэр. Күрэхтэһии күүрээнэ дөксө үрдүүр. Ыалдьааччылар сүүрүү кэмигэр ыһыылара - хаһыылара "Куонда - Кириэс" ипподромун ылан кэбиһэр.
3200 м. дистанцияҕа арҕаа зона чулуу сүүрүгэ Саһарҕа - Үөдэй аҕыс ахсым аттаах , уҥмат тыҥалаах сүүрүктэри кэннилэригэр хааллартаан чемпионнуур, бириэмэтэ 3 мүн. 49. сөк.
Салгыыта бэчээттэниэ....
Федоров С.Д."Варган барахсан" Дьокуускай 2000.