Геналаах Жора тохтоон уот оттунарга быһаарыннылар. Мантан ордук табыгастаах сир көстүө суох. Маһа бөдөҕө, суолтан чугаһа, аны аттыгар үрүйэ баар – ол аата мууска санаарҕаабаттар. Болуоктарын состорон аҕаллылар да, үлэлээбитинэн барыахтара. Кинилэр тутуу маһын бэлэмниэхтээхтэр. Биир сыл кыһыннары-сайыннары тутууга үлэлээн, хамнас аахсан сылдьыбыттара да, күһүн кэлиитэ үһүө эрэ буолан хааллылар. Маҕнай утаа хомуллан кэлэллэригэр элбэх киһилээх биригээдэ этэ. Сөп буола-буола хамнастара кэллэр эрэ почтанан дьонноругар ыытан иһэллэрэ. Дьонноруттан тэйбиттэрэ ырааппыт Жоралаах Гена эрэ ыыппаттара. Ол да гыннар харчылара бүппүтэ эрэ баар буолара...
Ааҕааччым, сэрэйбитиҕ курдук, бу олохтоох дьон буолбатахтар, сэбиэскэй кэм саҕана нэһилиэктэргэ кэлэн үлэлээн, атыннык эттэххэ, “шабашкалаан” барар тутуу биригээдэлэриттэн биирдэстэрэ. Мантан антах кинилэр ньүдьү быһыыларын туһунан саас-сааһынан кэпсээн көрүүм.
* * *
Хотой, олохтоохтор этэллэринэн, Тойон көтөр (адьас былыр Тойон кыыл дииллэрэ) улахан тиит аллараа мутугар олорон икки киһи иһэрин көрөр. Сарсыарда эрдэ алыы саҕатыгар кирийэ сытар хас да куобаҕы туппутун сиэн куолаахтаан олорор дьүһүнэ. Бу кини көрө үөрэммит дьонуттан сыттара-сымардара күҕкүйэринэн, саҕалара-иҕэлэрэ элбэҕинэн, тутта-хапта сылдьалларынан сибикилээтэххэ, букатын атын дьон. Онон көтүөх курдук даллах гынан баран кыайан көтүө суоҕун билинэн, маска олорунан кэбистэ. Көтөр кырдьан мөлтөөбүтүн билинэр. Саас төрөөбүт дойдутун улаханнык илистэн булбута. Доҕоро, оҕолорун ийэлэрэ аара хаалбыттарын билэр, саас, сайын устата иһигэр күүтэн таҕыста. Уйатыгар, таас хайа туруору сиригэр, дэҕҕэ хонор. Онон-манан хас да уйа баара иччилэрэ суох – айылҕа сокуонунан оҕолоро туспа бардахтара. Төрөөбүт дойдутун ахтара-суохтуура бэрт да буоллар, куобах үөскээбит, аһаабыт сиригэр алыы саҕатыгар улахан тиит төргүү мутугар олорорун ордорор. Бултуур куһун оҕолоро, куобаҕа, уута үрдүттэн. Куобах суоҕар дьабарааскы, тумулга хабдьы, харадьык, бүүчээн, тииҕ, күһүн балык төннүүтүгэр харгы иннигэр харааран турар эмис балык – барыта кини булда. Суор, тураах курдук сытыйбыты-ымыйбыты сиэбэт, хаһааммат. Булда табыллыбатаҕына, хастыы да хонук аччыктыан сөп. Онтон бултуйдар эрэ куолаахтаан кэбиһэр. Бу диэки бултуур, көрөн билэр оҕонньоро кэлбэт буолбута ыраатта. Дэҕҕэ эмит ыта сүүрэн ааһар. Булчуттар дьиэлэрэ буруолаабатаҕа ыраатта...
Били кэлбит дьон уу баһан таһааран чэй оргутуннулар. Сарсыарда тахсыахтарыттан сотору-сотору тохтоон табахтаабыта буолан абырахтанан сэргэхсийбиккэ дылы буоллулар. Жора бытыылкатын таһааран, ыйдаҕардан көрдө. Олохтоох үгэһинэн уокка бэрсиллиэхтээҕин биллэр да, харыһыйда. Таммалаппата. Күө-дьаа буолан, уоттарын таһыгар син балай эмэ олордулар. Үчүгэй мастаах сир көстөн, санаалара бэттэх кэллэ. Балайда холуочуйдулар. Жора Тойон көтөр олорор тиитин анныгар тиийэн, көтөр диэки илиилэринэн тутаары гыммытыгар анарааҕҕыта даарым да кыһаммата. Гената: “Тыытыма. Сахалар ытыктыыр көтөрдөрө, сөбүлүөхтэрэ суоҕа”, – диэн, буойсан көрдө. Жора ону иһиттим эрэ истибэтим эрэ диэбиттии ураҕас быстан, көтөрү түҕнэри дайбаан сиргэ түһэрдэ. Көмүскэнэн кынаттарын даллаппыт көтөрү тэлигириэйкэтинэн саба быраҕан, тутан ылла.
Нууччалар Тойон көтөрү тыыннаахтыы туппуттара бөһүөлэккэ иһиллэ оҕуста. “Эр бэртэрэ буолан туттахтара” диэччилэр да баар буоллулар. Саастаах өттүлэрэ букатын сөбүлээбэтилэр, “үчүгэйгэ туттарбатаҕа чахчы” дэстилэр. Пиэрмэ чугас буолан, торбос килиэккэтин аҕалан хаптаһынынан сабан кэбистилэр. Оскуола оҕолоро дьабарааскы тутан аҕалан бырахтахтарына, хайыта тыытан сиэн кэбиһэр.
Жора хоту дойдуну маҕнай буларыгар киэҕ Арассыыйа араас муннугар сылдьан сайын эспэдииссийэҕэ үлэлээбитэ. Сайыны быһа тыаны кэтэн баран бөһүөлэги булаат, били оскуолаҕа үөрэтэр хомунньууһумнарыгар маарынныыр олоххо түбэспиттэрэ. Үксүлэрэ суһаллык төттөрү көппүттэрэ. Хоту дойду кыһына тымныы, уһун, хараҕа. Бөһүөлэк бараах хосторугар кини курдук аһаан-сиэн тардылла, сорохтор бэйэлэрэ этэллэринэн, “хоту дойду ыарыытыгар” ылларан хаалбыт дьон кыстыыллара. “Ыарыыбыт” диэн аччыгый үлэнэн элбэх харчыны баһан ылалларын, онтуларынан аҕыйах ый устата талбыттарынан аһаан, ыһан-тоҕон олороллорун ааттыыллара. Хаста да кэргэн ылыталыы сыспыта даҕаны, биир да дьахтары кытта уһуннук эн-мин дэсиһэн олорботоҕо. Арыгыһыт буолбутун билинэн, күннээҕинэн эрэ олороро. Күүстээх эспэдииссийэ үлэтэ хаалбыта, бэйэтин курдук устугас дьон түмсэ түһэн, биригээдэ тэринэн, тутуу үлэтигэр үлэлээбиттэрэ, кыһыны быһа мас бэлэмнээһинигэр сылдьыбыттара.
Тойон кыыл килиэккэҕэ хаайтаран олорор. Таһырдьа олордоҕуна, салгына ыраас буолан син ама курдук. Ону баара дьиэлэригэр таллыгыратан киллэрэ тураллар, ол-бу буолары-буолбаты сиэтэ сатыыллар, айаҕар арыгы кутан сордууллар. Жора түүн Тойон кыыл хаһыытыттан уһугунна. Төбөтүн ыарыыта сүрдээх, тамаҕа хам хаппыт. Буочукалаах ууттан хомуоһунан сомсон истэ. Арыгытын көрдөөн, ыскааптары үөдэннэри барытын хасыһан булумахтанна.
– Тохтоо! Хаһыытаан бэлэстэтэн бүт. Икки атахпар турарым тухары кимиэхэ да хотторуом суоҕа. Оннооҕор сүүрбэлии сыл олорбут ууркаларга бэриммэтэҕим. Тохтоо диибин! – диэн көрдө да, хотой чаҕыргыырын тохтоппото. Жора килиэккэни таһырдьа соһон таһаарда. Итирик киһи тимир күрдьэҕи харбаан ылан, мэнээк кулупаайдаабытынан барда. Өйүттэн таҕыста, иирбит курдук буолла. Көтөр эрэйдээҕи кырбас гына эттээн эрэ баран биирдэ тохтоото, дьыалатын бүтэрэн дьиэтигэр киирэн сытынан кэбистэ.
Күнүс бөһүөлэк уолаттара киирбиттэрэ, Жора итирэн охто сытара үһү. Гена буочука кэннигэр, хайдах баппыта буолла, куулу кэтэн саспыта буолан олорорун тутан балыыһаҕа ыыппыттар, Эһэ Хайаҕа эмтэтэн киһи-хара оҕорбуттар. Балыыһаҕа тиийэн, биир күн быаҕа кэлгиллэн хоммут. Жората: “Ойуун, көтөр абааһыта миигин кыайбат. Туох да буолбакка сылдьабын”, – диэн киһиргэнэр саҕата иһиллэтэлээбит. Кыһын дэлээнэттэн киирэн хас да хонук сурда суох аһаабытынан барбыта.
Жоралаах Гена бииргэ олороллор, үһүс киһилэрэ – Женя балаҕаҕҕа туспа олорор. Дьиҕэ, үһүө бэйэлэрэ бииргэ олоруохтарын сөбө да, тоҕо эрэ тус-туспа ордууланаллар. Аһааһыҕҕа-сиэһиҕҕэ бэйэ-бэйэлэригэр сылдьыһаллар. Гена итирик доҕорун таһырдьа охтон хаалан тоҕон өлүө диэн таһыттан хатаан баран Женяҕа хоно тахсар. Сарсыныгар күнүс дьиэтин арыйбыта – тоҕ хаһаа. Жора түүн түннүгү алдьатан тахса сатаан баран кыайан тахсыбакка, муостаҕа охтубутун булбут. Дьону көмөлөһүннэрэн чараас суорҕаҕҕа суулаабыттар уонна балыыһаҕа илпиттэр. Киһилэрэ бэттэх кэлбэтэх. “Орёл”, “Шаман” диирин быыһыгар айаҕын диэки ыйа сатыыр эбит. “Арыгыттан өлөн эрэбин, бүтэһигин куолайбар кутуҕ” диэбитэ эбитэ дуу... Оттон сорохтор көтөрдүү “кулх, халк” диэн саҕара-саҕара харбаҕатын диэки ыйар этэ дииллэр.
Дьэ, итинник буолан таҕыста, сүдү Тойон көтөрбүтүн кытта дьээбэлэһэн оонньообуттара...
Василий Юмшанов-Хонтой Уола. Боруулаах, Үөһээ Дьааҕы "Кыым" хаһыат 14.04.2016 сыл.