Абый улууһун тиһэх кулубата Василий Константинович Ефимов (1919-1920 сс.) уҥуоҕа Уус Алдан Чэриктэйигэр хараллан сытар. Бу дьикти дьылҕалаах киһи туһунан кинини көрбүт-истибит икки кырдьаҕас ахтыытын уонна бэйэм тугу билэрбин суруйан эрэбин.
Светлана Дмитриевна Горохова (1938 с.т.) ахтарынан, 1939 с. сайыныгар куоратынан-тыанан элбэхтэ сылдьар, бэйэтэ 1931-1934 сс. 58 ыстатыйанан хаайылла сылдьыбыт Савва Николаевич Горохов-Муҥха Саабата (1883-1949) Хочоҕо 4 киһини (В.К. Ефимовы (Абый), Черёмкины (Халыма), Уус Алдантан Уһунуускайы (Түүлээх), Охлопковы (Найахы) илдьэ кэлбит. Охлопков барыан эрэ иннинэ мас дьааһык оҥорбут, ол иһигэр “1939 с.” диэн суруйбут, онон кэлбит сыллара чуолкай биллэр.
Хочо диэн Алдан өрүс уҥуор уонтан тахса ыал олорбут сирэ. Абый кулубата Василий Ефимов былаас уларыйыыта үрүҥнэргэ сылдьыбыт киһи хаайыллан, Беломорканал тутуутугар сылдьан, дойдутугар барбакка Муҥха Саабатын кытта Чэриктэйгэ кэлсибит. “Дойдутугар бардаҕына өлөрбүт-өһөрбүт дьонун иэстэһэн өлөрүөхтэрэ диэн барбат үһү” диэн дьон кэпсэтэр эбит. Бастаан кинини Гаврил Алексеевич Гороховка-Хаартыһыт Хабырыыска олохтообуттар да, бу эдэр ыал иирсээнин сөбүлээбэтэх, Светлана Дмитриевна дьонугар көспүт.
Иккис ыала 14 сүөһүлээх, быр бааччы олорор ыал эбиттэр. Ити сыл Хочоттон Эргэ бөһүөлэккэ көһөн кэлэн “Социализм суола” холкуоска киирбиттэр. ¥лэһит илии тиийбэккэ, В.Ефимовы холкуоска ылан, үөрэхтээх киһи бөдөҥсүйүү иннинэ кыладыапсыктыы сылдьыбыт. Дьон киниэхэ сыһыана араас эбит. П.И. Павлов-Уһун биир ревизордуун “оҕонньору кытарбыт хобордооххо олордорбут буолуо” диэн киксэн, хаайыыга ыытаары, докумуонун кистээбиттэр. Бэрэбиэркэ кэмигэр докумуону ирдээбиттэригэр Павловтарга олорор тулаайах Сыроватскай Бүөчэ диэн оҕо, сааммыт этиилэрин эппит уонна кистээбит суруктарын ыйбыт.
Светлана Дмитриевна аҕата Дмитрий Михайлович 1942 с. сэриигэ ыҥырыллыбыт. Ыарыһах кэргэнэ үс оҕотун кытта хааларыттан хараастан, аҕалара сэриигэ барарыгар дьукааҕар Василий Константиновичка “сэрииттэн эргиллэн кэлиэхпэр диэри дьоммун көр. Эргилиннэхпинэ, үтүөнү үтүөнэн төлөнүллүө” диэн көрдөспүтэ үһү. Аҕалара сэриигэ сураҕа суох сүппүт. Кэлин 1948 с. 1943 с. бэс ыйыгар Уфаҕа 37 сааһыгар өлбүт биллэриитин булбуттара. Оҕонньор көрдөһүүнү ылынан, бииргэ олорбуттар. Сэрии саҕана Рыбтрест сорудаҕынан балыкка сылдьыбыт. “Беломорканалга сылдьан ыарахан олохтон хаста да бэйэбэр тиийинээри гына-гына тохтообутум. Онно балыктаан хаайыылаахтары аһаппытым, бэйэм да балык баар буолан, тыыннаах ордубутум” диирэ үһү.
Куоракка киирэн, ону-маны мэнэйдэһэн ас аҕалар эбит. Оҕонньор бу ыалга өлүөр диэри 13 сыл олорон, бэл, олохтоохтор оҕолору “Абый оҕолоро” диир буолбуттар. “Оҕону мөҕөн куруубай оҥороҕут” диэн дьону сэмэлиир, буруйдаах да оҕоҕо истиҥ сыһыаннаах эбит. Бэйэтин уонча уонна тулаайах хаалбыт, иитэр аймахтарын оҕолоро – барыта 14 оҕо дойдутугар хаалбыт. Куоракка пединститукка үөрэнэр уола Константин Васильевич уонна быраата Петр Константинович Чэриктэйгэ кэлэ сылдьыбыттар. “Куоракка киллэрэн атыылаан, харчы оҥостуҥ” диэн, биир ынаҕы биэрбиттэрин уолаттар сиэтэн барбыттар. Ону уоннаах Сибиэтэ ынаҕын харыһыйан, Ыппаай сайылыгыттан Кириискэ өтөҕөр диэри ытыы-ытыы батыспытын ахтар.
Оҕонньор уола ыалдьан, үөрэҕиттэн тохтоон Чэриктэйгэ тахсыбыт. Биэлсэр тыҥатыттан укуолунан уу оборторбут, плеврит буолуон сөп. “Куоракка уопсайга күлүгээттэр киирэн киэптээбиттэригэр, кыргыттары быыһыы сырыттахпына, көхсүгэ өтүүгүнэн охсубуттара, онно айахпынан хааным барбыта” диэн кэпсээбит. Кылгас кэмҥэ үөрэхтээх эдэр киһи үп ааҕынынан уонна ааҕар балаҕаҥҥа үлэлээбит.
Константин аҕатын курдук үрдүк уҥуохтаах, бэйэтин кыанар көрүҥнээҕэ. Дьиктитэ диэн, суолунан барбакка, хара тыанан сылдьа үөрүйэх эбит. Ол курдук сарсыарда эрдэ уонча көстөөх Бороҕоҥҥо барбыт киһи, киэһэ аһылыкка кэлэрэ үһү. Сэбиэскэй былааска кулуба, бандьыыт оҕото буолан үтүрүллэ да сырыттар, үөрэххэ тардыспыт талааннаах эдэр киһи тыҥа ыарыытыттан өрүттүбэккэ, Томторго 1950 с. өлбүт. Аҕата Чэриктэйгэ таһааран көмпүт.
Эһиилигэр Василий Константинович сэтинньигэ улаханнык тымныйан, үс ый суорҕан-тэллэх киһитэ буолан, 1952 с. олунньу 20 к. күн сириттэн күрэммит. Кэриэһин “Тугу да суруйумаҥ, кириэстэ эрэ туруораарыҥ” диэбит, уолун кытта Бааска өтөҕүн таһыгар, алтаннаах киһи уҥуоҕар көмүллүбүттэр. Саас Варвара Гаврильевна Горохованы кытта сельхозтехникумҥа үөрэнэр сиэнэ Елизавета Петровна Ефимова “эһэбин көрсө барыам этэ” диэн суруйбут. Биирдэ-иккитэ суруйа сылдьыбыт уонна эһэтэ өлбүтүн истэн, кэлбэтэх.
Николай Петрович Рожин (1929 с.т.) ахтарынан, Абый кулубата урут булдун-аһын Чукоткаҕа, Эмиэрикэҕэ тиийэ эргинэрэ үһү. “Чукча Баһылай” диэн хос ааттааҕа. “Биир кырынааһы сотору кэминэн биир биэ оҥорон эргитиэххэ сөп” диир улахан эргиэмсик эбит. Тойуу саахары илиитинэн үлтүрүтэрэ уонна тииһэ суох миилэтинэн хаппыт лэппиэскэни иҥнибэккэ сиирин сөҕөн, Николай Петрович кэпсиир.
1950 с. өрүс уҥуор Саһылга саһыл иитэр пиэрмэҕэ анаан балыксыттар биригээдэлэрэ тэриллибит, биригэдьииринэн Сыроватскай Петр Евсеевич-Чэмпэ анаммыт. Биригээдэҕэ Н.П. Рожин, Е.М. Попов-II, о.д.а. сылдьыбыттар. Ол балыктыыр муҥхаларын Абый кулубата оҥорон, таҥан биэрбит. Аны дэҥ-дэҥ оҕонньор икки көстөн ордук ыраах сытар Дьэли Кириэһин утары Кутухаан арыыга балыксыттарга тыынан эрдинэн тиийэрэ үһү. Биирдэ “киһи кэлэрин билэ-билэ балык буһарбатаххын” диэн, биригэдьиирдэрин улаханнык мөхпүт. Балыксыттарга уруккуну-хойуккуну ахтан кэпсиирэ үһү.
Тутуллубут дьону байҕалынан эргитэн Дьокуускайга борохуотунан илдьибиттэр. Онно дьону доппуруостуу-доппуруостуу, борохуот тохтоотоҕуна биэрэккэ таһааран ытан испиттэр. Биир милииссийэ оҕонньору “эйигин бэйэм ытыам” диэн бэркэ саанара үһү. Уочаратым чугаһаата дии сырыттаҕына, урут бандьыыттартан быыһаабыт политрук киһитэ “сыыһаны оҥордубут” диэн дьону өлөрөллөрүн тохтоппут.
В.К. Ефимов туһунан матырыйаал хомуйаары суруйааччы Николай Абыйчанин 80-с сс. эргин Чэриктэйгэ суруналыыс Иван Ушницкайы кытта кэлэ сылдьыбыта. Дойдутугар тиийэн тугу суруйбутун билбэппит. Чэриктэйгэ мантан ордук ахтыы оҥорор киһи суох. Бу дьикти дьылҕалаах Абый кулубата В.К. Ефимов тус олоҕун сырдатар кинигэ эбэтэр матырыйаал баар буоллаҕына, хоруй күүтэбин.
Чэриктэй нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Мария ИВАНОВА. "Кыым" хаһыат. 14.04.2016 с.