Былыргы сыллар мындааларыгар, ол эбэтэр  кырыс үйэтигэр Тыараҥаҕа, Бэрэ бөҥүөлэгин ыҥыытыыр илин өттүгэр, Таатта үрэх үрдүгэр, бырааттыы Илгиэмэ уонна Иҥиэччэ диэн бухатыырдар дьиэ-уот туттан олорбуттарын туҥунан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ уос номоҕо буолан, баччаҕа тиийэн кэлбит үҥүйээн баар.

 

Бүтэй аанын ыксатыгар үмүрүччү оҥон, сири кытта тэҥнэҥэн эрэр оҥхойдору кинилэр өтөхтөрө диэн мээнэҕэ ааттаабатахтара чахчы. Дьэ, ол кырдьыктааҕын хотуттан, соҕурууттан, арҕааттан, илинтэн хоролҕон айан суола ончу суоҕа бигэргэтэр. Оччолорго көстүүтэ суох бүтэҥи сиргэ күлүктэнэн, саҥан олохсуйаллара. Мин хас да сиргэ маннык өтөхтөрү көрбүтүм. Өрдөөҕүтэ И.Д. Собакин мантан бухатыырдар батыйаларын булбута Ытык Күөл түмэлигэр баар. 40-ча сыллааҕыта баҕана умуҥаҕын хаҥа туран, хабырыттаҕас, икки өттүнэн үүттээх ньолбоҕор быҥыылаах тэриэлкэ курдук тэрили, сиртэн 30 см. аллара сытарын булбутум. Ону көрбүөччү идэлээх, олохтоох Бүөтүр Моттуевка (Бөөдьөрөҕө) көрдөрбүппэр  “бухатыырдар тобуктарын куйаҕа буолуон сөп” диэн быҥаарбыта. Бу тэрили түмэлгэ биэрбэтэхпиттэн кэмсинэ саныыбын.

 

Бу бухатыырдар тустарынан маннык үҥүйээн баар. Былыргы дьылларга, урукку хонуктарга, ааспыт сахтарга уҥун сурахтаах, улуу күүстээх убайдыы-бырааттыы игирэ Илгиэмэ уонна Иҥиэччэ диэн дьон олорбуттара. Кинилэр үрүт өттүлэрин өҥөппөккө, алын өттүлэрин аҥаппакка, түөрт өттүлэрин төгүрүйтэрбэккэ, имэҥ айыынан эҕэрдэлэтэн, айыҥат хаантан айхаллатан, аймах-билэ дьонун икки атахтаахха, иннинэн сирэйдээххэ, кырыы харахтарынан кынчарыппакка, тосту туора атаҕастаппакка дурда-хахха буолан олорбуттара эбитэ үҥү. Аҕа курдук аҕаттан айыллан, ийэ курдук ийэттэн үөскээн, күрүлүүр күүстэнэн, орулуур уохтанан, тэгил дойдуттан тэҥнээхтэрин, туспа дойдуттан туруулаҥар кыахтаах дьону булбатахтара эбитэ үҥү. Бу дьон дөрүн-дөрүн Чыҥыс хаан ыйааҕа, Одун хаан оҥоҥуута билиэ буоллаҕа диэн, батыйаларын таҥнары тайахтанан, тобуктаан олорон аал уоттарын аҥатан, араҥастаах уҥуох амырыыннаах андаҕарын андаҕайан, араас дойдуга сэбилэнэн тиийэннэр, өстөөхтөрүн өҥөрөн, саастаахтарын самнаран, күн курдук күөгэйэн, ньургуҥун курдук ньургуйан тиийэн кэлэннэр алаҥа дьиэлэрин айгылаталлара үҥү. Дьэ, ол кэнниттэн чугастааҕы аймах-билэ дьонноро төгүрүйэ түҥэннэр, төлкөлөөх түөнэ маҥан түөрэххит күөрэйдин дэҥэн, уруйдаан-айхаллаан айыы эбир хамыйаҕынан түөрэх кээҥэллэр, үс төгүл үрүҥ тунаҕы күөрэччи ыҥаллар эбит. Толору дьоллоох, ситэри кэскиллээх дуолан бухатыырдар, күн тура-тура эттэрин-сииннэрин эрчийэннэр, ынах ханнын саҕа сымара ыар таастары, көтөҕөлүү оонньооннор быччыҥнарын быыппаҥыннараллара, эрбэхтэрин эрчийэллэрэ үҥү. Киил тиит маҥы хайытан, арыыга буҥаран, кураахтаах ох саа оҥостоннор, кыраман ыраахтан сыал ытан сыыспаттара. Аҕалара – бөдөҥ киҥи, ийэлэрэ Тыҥаҕас Күскэс орто уҥуохтаах, эмиэ күүстээх дьахтар эбит. Аҕалара уолаттара кыраларыгар кэмнээх чааҥа кэлэн өлөр. Даҕатан эттэххэ, туохтара даҕаны суох дьадаҥы хаалаллар. Таайдара Чардай амыдай күөлүттэн балыктаан аҥата сылдьыбыта. Итинник сылдьан уолаттар кииллийэн, бууттарын этэ буҥан, холлорун этэ хойдон, эрдэ ситэн, булан-талан аҥыыр дьон буолаллар. Бултаан-алтаан Амма уонна Дьиэбэгэнэ икки ардыгар, оонньуур-көрүлүүр саҥалара-иҥэлэрэ Аммаҕа, Тааттаҕа иҥиллэрэ үҥү. Ол сылдьаннар, икки салаалаах суон титириктэри хайа тардан, салааларын ынах быатын курдук эрийбиттэрэ өргө диэри турбутун күн уота сиэбит диэн баар. Күн-түүн улаатан, тэлэҥийэн биирдии сүөҥүнэн хонуктанар дьон буолаллар. Уолаттар 15-16 саастарыгар хантан эрэ атыыр үөрүн үүрэн аҕалан сииллэр-аҥыыллар. Ол курдук, Амматтан киирэн атыыр үөрүн таҥаараллар. Онуоха сылгылаахтар суоллаан (эккирэтэн) иҥэннэр Быахарытта үрэҕэр эргиллибит тииттэри көрөн, соҥуйан турардаахтар: “Ээ, бу били, Илгиэмэлээх Иҥиэччэ уоран илдьибиттэр”, – диэн, улаханнык дьулайан төннүбүттээхтэр. Дьэ, дуо? Ити курдук сураҕыран олордохторуна, Амма баҥыттан эмиэ “биҥиги дуо?” дэспит ааттаах бухатыырдар, кинилэр суон сурахтарын истэн, албан ааттарын ааттаан, өрүҥүнэн болуотунан устан кэлбиттэрэ. Болтоҥо күөлүн аттыгар күөн көрсүөхтээхтэр куоҥанан, Амматтан балтараа көстөөх Хоруол Хайатын үрдүттэн хаҥыытаан лоҥкунаппыттар. Ону истэн: “Оо чэ, кэбис, бу туохха даҕаны кыайтарыа суох, улуутук айыллыбыт бухатыырдар буолуохтарын сөп эбит. Бостуой халыҥ уҥуохпутун хайытан, уҥун уҥуохпутун урусхаллаан, сир үрдүттэн симэлитиэхтэрэ”, – дэҥэннэр, эрдэ-сылла тэскилээн тилэхтэрэ хараарбыта үҥү диэн буолар. Бырааттыылар чугастааҕы дьоҥҥо-сэргэҕэ олус уйан, аҥыныгас, элэккэй сыҥыаннаахтара. Быстыбыт-ойдубут дьадаҥы муҥнаахтарга булбут эттэриттэн-астарыттан тииҥиннэрэр үгэстээхтэр эбит. Аҥыныгас санаалаах, ыллык таас аарыма кырдьаҕастар: “Тоҕо бу олус эккирэтиҥэн туран кыргыҥар буолаҕыт? Эҥиги бардаххытына, биҥиги, утуйбут уубут уу буолбат, аҥаабыт аспыт ас буолбат, этэҥҥэ эргилиннэххитинэ эрэ уоскуйабыт. Биирдэ эмэ эҥигини өҥүөннээннэр, атын дьон кэлэн чуумпу олохпутун аймыахтара. Баайбыт-дуолбут сыыҥын былдьаан илдьэ барыахтара. Туохпутунан утарсыахпыт баарай? Бу бэйэлээх дьон ыал буолан налыйан, нус-хас олордоргут, дэлэ үчүгэй буолуо этэ дуо. Туох барыта куруук санаа-хоту табыллыбат, сэттээх-сэмэлээх, кэмнээх-кэрдиистээх буоларын умнумуох тустааххыт. Маннык уодаҥыннаах дьарыккытынан уҥуну-киэҥи санаан тохтуо да этигит... Хайа, тэхтиргэ тэптэрээйэҕит?” – диэн, кырдьаҕастар түмсэ түҥэн ыйыталлара үҥү. Онуоха бухатыырдар маннык хоруйдаабыттар: “Оо, ытык-мааны кырдьаҕастарбыт. Олус сөпкө саҥарыаххытын саҥардаххыт, этиэххитин эттэххит. Ол гынан баран маннык кэскилэ суох баламат идэбит хаҥан эмэ быстах ыйаахтаан, сулумах оҥоҥуулаан, оҥол ойоҕостуурун түүлбүтүнэн-биппитинэн даҕаны бэркэ диэн сэрэйэн сылдьабыт. Ол эрээри хаҥан даҕаны, ханна да буоллун, хадьардаҥар хара күлүктэри хатыҥан туран хампы сынньыахпыт. Иирсэр эбэтэр ибирдиир тыыннааҕы илбиҥирэн туран ибили тэпсиэхпит. Биҥиги даҕаны бу Орто дойдуга үөн курдук үөскээн, сири-буору алдьатан сырыттахпыт эбээт. Икки атахтаахха, иннинэн сирэйдээххэ, үтүө-мааны аймах-билэ бар дьоммутун атаҕастаппат, кырыы харахтарынан кынчарыппат, тардыган хааннаах, таҥнары чабырҕайдаах сөрүөстүгэс сүргүөхтээх, өҥүллүбэт өҥүөннээх үнүгэстэр буоллахпыт. Сыыҥа сырыыланан, түҥнэри кэмэлдьилэнэн сылдьыбыппыт да иҥин, биҥиги даҕаны ыалдьар эттээх, оонньуур хааннаах, тэбэр тымырдаах син эҥиги курдук дьон буоллахпыт, отуорбут алдьамматаҕа эбитэ буоллар, син дьон кэккэтинэн сылдьыа эбиппит буолуо. Айыы тойон таҥарабыт Иэйэхсит ийэбит анаан айбытын хайыахпыт баарай? Сиргэ түспүт сэрибиэйбит, окко түспүт оҥоҥуубут дьолуобут билиэ буоллаҕа”, – диэн хоруйдаабыттар.

 

Биир үтүө күн кинилэри Сиэллээх нэҥилиэгин дьоно үрүҥ тунах ыҥыахха ыҥырбыттар. Иҥиэччэ уонна Илгиэмэ тиийбиттэригэр, дьон бөҕө мустубут, ас-үөл эгэлгэтэ тардыллыбыт, ырыа-тойук арааҥа ылламмыт эбит. Биҥиги уолаттарбытын саамай көстүүлээх миэстэҕэ – эҥэ тириитэ олбоххо олоппуттар. Ойууну кыырдарбыттарын көрө олордохторуна, оҕунан ытыалаан өлөрбүттэр. Оччотооҕуга суут-сокуон диэн ончу суох, ким күүстээх ол тойон кэмигэр, син эмиэ дьон курдук дьон, ситэ олорбокко сиик курдук симэлийэн сүттэхтэрэ...

 

Түмүк оннугар:

Устуоруйа чахчыта кэпсииринэн, уон биирис уонна уон иккис үйэлэргэ баараҕай күүстээх, балысхан баайдаах биэс омук холбоспут, түүр бииҥин уустара Ойуун хаан уонна Чыҥыс хаан диэн икки модун ыраахтааҕылар кыргыҥар идэлэммиттэр. Элбэх кыргыҥыыга өлөн-сүтэн бүппүттэр үҥү. Арай олохтоох түүрдэртэн сахалар, урааҥхайдар, хакаастар ордон хаалбыттар эбит. Кэлин Омоҕой диэн киҥи кыргыс дьонун салайбыта биллэр. Илгиэмэлээх Иҥиэччэ ол саҕанааҕы дьон буолуохтарын сөп этэ. Саха омукка түҥ былыргыттан даҕаны боростуой норуот көмүскэстээх, буулаҕа күүстээх буойуннара, игирэ бырааттыы Илгиэмэ уонна Иҥиэччэ бухатыырдар, баччааҥҥа диэри ааттара умнуллубатаҕын киҥи сөҕө саныыр...

 

Дмитрий СОБАКИН, Дьокуускай. "Кыым" хаһыат (http://www.kyym.ru) №19 2016.05.19