Өбүгэлэрбит эмтэнэр ньымаларын туһунан былыргы чинчийээччилэр суруйууларын ырытарга холонуу
Аан дойду ханнык баҕарар омуга (кыратыттан-улаханыттан тутулуга суох) үгэскэ кубулуйбут араас эмтэнэр, эмтиир ньымалардаах. Оту-маһы сөпкө туһаннахха киһи үтүөрүөн, ыарыытын мүлүрүтүөн сөбүн туһунан өссө түҥ былыргы үйэлэргэ өйдөөтөхтөрө дии. Сахалар да отунан-маһынан эмтэнии ньымаларыттан туора турунан кэбиспэтэх омукпут. Ол туһунан араас чинчийээччилэр (XVIII үйэттэн саҕалаан) суруйан хаалларбыттара баар аҕай. Холобур, Иоганн Линденау, Иоганн-Георг Гмелин, Александр Миддендорф, Ричард Маак, Иван Худяков сахалар отунан-маһынан эмтэниилэрин син сиһилии соҕус суруйан хаалларбыттар. Арай сахалар эмтэнэр ньымаларыгар үһү диэнинэн салайтарбакка, ити суруйууларга тирэҕирбит, барыларын түмэ тутар бөдөҥ үлэ суоҕун кэриэтэ. Эдэр чинчийээччилэр ити итэҕэһи туоратарга ылсыахтарын сөп.
Ойууннар, отоһуттар...
Сахалар үгэскэ кубулуйбут эмтэнэр ньымалара диэн тиэмэҕэ суруйар буоллаххына – ойууннары хайдах да тумна көппөккүн. Кинилэр саамай сүрүн аналлара дьону эмтээһин. £бүгэлэрбит олохторун-дьаһахтарын XVIII үйэҕэ биир бастакынан сурукка-бичиккэ тиспит Иоганн Линденау: “Сахалар ыарыйдылар да ойууну ыҥыраллар”, – диэн чинчийээччилэртэн биир бастакынан суруйбута баар. Оттон XIX үйэ чинчийээччитэ Вацлав Серошевскай маннык диэбит: “Ойууну ыҥырар төрүөт бэрт элбэх – инникитин хайдах олох-дьаһах күүтэрин билээри, сүтүгү булаары, алгыс эттэрээри. Ол эрээри саамай сүрүн төрүөт – ыарыһаҕы эмтэтээри”.
Билигин киһи олус сөҕөр-махтайар: өбүгэлэрбит хирургия курдук уустук көрүҥ ньымаларын билэллэр, тутталлар эбит ээ диэн. “Быһан-отон эмтээһининэн улахан отоһуттар эрэ дьарыктаналлара”, – диэбит бөлүһүөк Дмитрий Макаров 1983 сыллаахха тахсыбыт “Норуот муудараһа: өйдөбүллэр уонна билиилэр” диэн кинигэтигэр. Ити үлэҕэ ¥өһээ Бүлүү улууһун Ороһу нэһилиэгин отоһута (аата ыйыллыбатах) биир киһи муҥур очоҕоһун быспыта, оттон иккис ыарыһах хорук тымырыттан сэттэ тааһы хостообута ойууламмыт.
1926 сыллаахха тахсыбыт “Саха сирин хаһаайыстыбата” сурунаалга Е.Бушков диэн ааптар “Бүлүү уокуругун сахаларын эмтэнэр ньымалара” диэн бэрт интэриэһинэй ыстатыйата тахсыбыт. Онно Егор Иванов-Кыччах диэн отоһут араак ыарыыга ылларбыт дьон эттэрин-сииннэрин хайыта сотон, уустук эппэрээссийэлэри оҥортуура кэпсэнэр.
Чэ, ити түгэннэр, устуоруйа хаамыытынан адьас соторутааҥҥы кэмҥэ буоллахтара дии. XVIII үйэ чинчийээччитэ Иоганн Линденау үлэтин ааҕар олус интэриэһинэй, кини бэрт уустук эмтиир ньымалары ойуулаабыт: “Киһи мэйиитин хаппаҕа (черепная коробка) хайа бардаҕына (сахалар бэйэлэрэ ааттыылларынан bas-kaidubut), быһаҕынан тириини хайа быһаллар, уҥуоҕу уҥуохха холбуу туталлар уонна ыга баайан кэбиһэллэр. Ириҥэлэнэн тахсар түбэлтэтигэр туоһу ылан саба уураллар уонна баас оһуор диэри саҥаттан саҥа туоска уларыта тураллар”.
Хирургия ньымалара
Линденауну салгыы ааҕыаҕыҥ: “Атах тостуутун эмтиир ньыма (бэйэлэрэ ааттыылларынан ungok-tostubut) – синньигэс гына тыыра быһыллыбыт мастары эчэйиилээх сиргэ эргиччи ууран баран ыга баайаллар. Ыарыһах төһө кыалларынан сылаас сиргэ сытыахтаах уонна үүттэн оҥоһуллубут сып-сылаас утаҕы иһиэхтээх”. Ааптар ити утах аатын umdan диэн туспа тутан суруйбут.
XIX үйэ ортотун диэки Үөһээ Дьааҥы сиригэр-уотугар көскө кэлэн олорбут Иван Худяков үлэтигэр эмиэ итинник түгэннэр ахтыллаллар. “Индигиир тоҥустара табаларыгар туох да ыҥыыра-майыра суох олороллор, – диэн ааҕабыт кини үлэтигэр. – Ол содулугар элбэхтик сууллан, маска атыллаллар, дьөрбө таас үрдүгэр түһэллэр, уҥуохтарын тоһуталлар. Итинник эчэйиилэри үмүрү тутар, үтүөрдэр анал эмчити хаптагабатын диэн ааттыыллар”.
“Бааһы сылаас үүтүнэн сууйаат...”
2005 сыллаахха устуорук-учуонай Анна Шишигина “Саха сирин XVIII үйэҕэ үөрэтии” диэн кинигэтэ тахсыбыта. Бу кинигэ сүрүн сыаннаһа – ааптар ньиэмэстии тылынан тахсыбыт үлэлэри, матырыйааллары тылбаастаан билим эйгэтигэр таһаарыыта.
1733-1743 сыллардаахха Иккис Камчаткатааҕы эспэдииссийэ үлэлээбитэ, Сибиир хотугулуу-илиҥҥи өттүн тилийэ кэрийбитэ. Ол эспэдииссийэ чилиэнэ Георг Стеллер үлэтин Анна Шишигина тылбаастаан кинигэтигэр киллэрбит. Төбө уҥуоҕун трепанациялааһын (уҥуоҕу дьөлө үүттээн оҥоһуллар эпэрээссийэ) диэн хирургия уустук ньымата баар. Дьэ диэ, былыргы сахалар итинник уустук ньыманы тутталлар эбит. Иоганн Линденау кэллиэгэтэ Георг Стеллер суруйбутун ааҕыахха: “Төбөтүн хайа түспүт ыарыһах төбөтүн бастаан быһаҕынан бириэйдииллэр, онтон баастаах сири сылаас үүтүнэн сууйаллар. Бу кэнниттэн быһаҕынан дэлби кыһыйан-кыһыйан уҥуоҕу чарааһатан баран – мэйии хаппаҕын арааран ылан баран, хааннаах ириҥэни сүүрдэн – уҥуох үлтүркэйин ороон ылаллар... Атах тостуутугар уҥуохтары холбуу тутан баран хам баайаллар...”
Вацлав Серошевскай “Сахалар” диэн киэҥник биллэр үлэтигэр өбүгэлэрбит уотунан сиэтинэн эмтэнэллэрин туһунан суруйбута баар. “Уотунан эмтэнии кинилэргэ саамай чэпчэки ньыма, – диэн суруйбут ыраах Польшаттан сыылкаҕа утаарыллан баран, сахалар олохторун-дьаһахтарын дириҥ хорутуулаахтык чинчийбит учуонай, суруйааччы. – Кинилэр уотунан искэни, уҥуох кыйан, дьаралыйан ыалдьыытын, арамачыыһы, кутталлаах баастары быһыта сиэтэллэр”. Кини өссө илэ хараҕынан көрбүт түгэнин ойуулаабыт: “Ыарыһах ип-итии чоҕу ыалдьар сирин туһаайыытынан тутан баран үрэн сирилэтэр. Сотору этэ уокка сиэтиллэн үллэн тахсар, хабах үөскүүр. Онтон ол хабах эмискэ дэлби ыстаммытыгар көрөн турааччылар соһуйан, үрүө-тараа түһэллэр. Ыарыһах мичээрдии-мичээрдии: “Көрдүгүт дуо? Ойон таҕыста дии!” – диэн саҥа аллайар”.
Өбүгэлэрбит искэннээх баас үөскүүрүн, киһиэхэ куһаҕан үөр олохсуйарын курдук өйдүүллэрэ диэн итиннэ эбии быһаарабыт. Ыал аҕата эчэйиини ыллаҕына, биллэн турар, ыар күннэр-дьыллар бүрүүкүүллэр. Чинчийээччи Иван Худяков сахаларга “миинниир” диэн үгэс баарын туһунан суруйан хаалларбыта баар. Ол быһыытынан алҕас эчэппит эбэтэр туруорбут айаҕар киирэн биэрбит киһиҥ ыалдьар, ыарыыланар кэмигэр көрүөхтээх-истиэхтээх, аһатыахтаах эбиккин. Ыарыһах өрүттүбэтэҕинэ хара өлүөр диэри оннук дьаһанан олороргор тиийэҕин.
Харах харатын харыстаан
XVIII-XIX үйэлэргэ Саха сирин бары муннугар харах ыарыыта олус тарҕаммыт эбит. £бүгэлэрбит олохторун-дьаһахтарын эмиэ дириҥ хорутуулаахтык чинчийбит Ричард Маак ити көстүү төрүөттэрин туһунан маннык суруйбут: “Сахалар кыһыннары-сайыннары буруо, ыыс-быдаан быыһыгар сылдьаллар: кыһын көмүлүөк чаана, оттон сайын түптэ буруота. Итиннэ, ордук сааскы өттүгэр – киһи хараҕа саатар хаарын эбэн кэбис”.
Оттон Иван Худяков биир дьикти эмтэнэр ньыманы ойуулуур: “Саас тоҥустар буруоттан, күн сырдыгыттан, киһи хараҕа саатар хаарыттан олус эрэйдэнэллэр. Ол иһин кинилэр халтаһаларын тиэрэн – быһаҕынан хаан тахсыар диэри кыһыйаллар”. ¥үт-үкчү итинник ньыманы Ричард Маак эмиэ ойуулаабыта баар. Туох билиэй, итинник эмтэнэр ньыма баҕар чахчы туһалаах буолуо. Оттон өбүгэлэрбит сиэлтэн, алтантан хараҕы харыстыыр ачыкыны оҥостоллорун туһунан син билэбит. Ити тэриллэр түмэллэрбитигэр бааллар.
Тымныйыыттан харыстаныы
Хабараан тымныылаах Саха сиригэр ханнык баҕарар омук киһитэ олохтоох дьон тутта үөрэммит ньымаларын туттар. Оннук биир ньыма туһунан эмиэ Иккис Камчаткатааҕы эспэдииссийэ чилиэнэ Иоганн-Георг Гмелин маннык суруйбут: “¥лүйбүт эти-сиини хаарынан ньиккирэччи сотуллар. Эт-сиин итиини-тымныыны араарар буолбутун биллэххэ – аны тымныы уунан сотон барыахтааххын. Чугаһынан дьиэтэ-уота суох сиргэ сылдьар буоллаххына үлүйүүттэн быыһанар биир үчүгэй ньыма баар. Ол – эккин-сииҥҥин түү таҥаһынан ньиккэринии”.
Иван Худяков кыһан сиир тоҥ балыкпыт киһини тымныйыыттан, тумууттан эмтиирин туһунан суруйбут. Анна Шишигина кинигэтигэр XVIII үйэ ортотун диэки – дьүкээгир ойуунун сүбэтинэн биир сулууспалаах (атаҕар искэннээх баас үөскээбит киһи) икки нэдиэлэ устата кыһыллан сиэнэр тоҥ балыгынан эмтэммитэ суруллар.
Дьэ итинник, кылгас соҕустук быһыта-орута тутан суруйдахха. £бүгэлэрбит хайдах сатыылларынан араас дьаҥы-дьаһаҕы утары охсуһа сатыыллар эбит.
Федор РАХЛЕЕВ.
Исписэлиис санаата
Николай Павлов-Халан, мэдиссиинэ билимин хандьыдаата:
– Өбүгэлэрбит барахсаттар тыйыс дойдуга, ыарахан усулуобуйаҕа сүөһү, сылгы көрөн, бултаан-алтаан, иэримэ дьиэ тэринэн, оҕо төрөтөн, иитэн олордохторо дии. Ыарыйдахтарына, эчэйдэхтэринэ, араас ньыманы туттан үтүөрэ сатыыр буоллахтара дии.
Аныгы киһи омос көрөрүгэр өбүгэлэрбит ыарыы төрүөттэрин сорох быһаарыылара ситэтэ суох, үгүс ньымалара холус курдук. Ол эрээри, хайдаҕын да иһин, оччотооҕу олоххо-дьаһахха, быһыыга-майгыга барсар, үтүө түмүктэри биэрэр ньымалар буолуохтаахтар дии саныыбын. Былыргы саха ойууннара, эмчиттэрэ, отоһуттара айылҕаны кытта ыкса сибээстээх, баар көстүүлэри төһө кыалларынан ымпыгар-чымпыгар тиийэ быһаара сатыыр дьон этилэр. Дьиҥнээх эмчит ыарыһаҕы буолбакка ыарыыны эмтиир, ыарыы төрдүн-төбөтүн быһаара сатыыр. Итинник тэринии былыргы эмчиттэргэ баар эбит.
Бу хайысха күттүөннээхтик чинчийиллибэккэ турарын сөҕөбүн эрэ. Билим үлэлэригэр онон-манан ахтыллар эрээри барыта быстах-остох, кыратык сэгэтэн эрэ көрүү. Сахалар эмтиир нымаларынан анаан-минээн дьарыктанар, билиини илдьэ сылдьар дьону кытта сиһилии кэпсэтэр, ити тиэмэҕэ харалла сытар архыып матырыйаалларын чөкөтөр быраас идэлээх эдэр киһи көстөрө буоллар. Бу саха өйүн-санаатын сааһыланарыгар биир төһүү буолуо этэ.