Saxalww suruk бырайыак. Бу сахалыы суругу английскай алфавитынан суруйууга холонуу. "Тоҕо, тугун үөнүгэр?" диэн ыйытыы үөскүүр түгэнигэр бу үлэ сүрүн  сыала - соруга электроннай кинигэлэргэ уонна да атын малларга сахалыы суругу иҥнигэһэ суох киллэрии буолар. Маны ситиһэргэ судургу алфавит "айылынна", уонна холобур быһыытынан "Көтөрдөр мөккүөрдэрэ" диэн остуоруйа бастакы хараҥаччы быһыытынан ити алфавитынан сурулунна. Киирэн көрүн, сыаналаан. Инникитин субу курдук суруллубут электроннай кинигэлэр хачыайдаан ыларга суруллан тахсыахтара.

Бу суругу хайдах ааҕабыт?

нь - nf

 дь - df

 ҥ - n'

ҕ - z

 ө - q

 һ - h

ү - y

й - j

у - u

к -k

н - n

г - g

х - x

ы - w

а - a

п - p

р -r

о - o

л - l

д - d

э - e

ч -x

с - s

м - m

и - i 

т - t

б - b

____________________________________________

Kqtqrdqr munnfaxtara

 I.

Bwlwwr-bwlwr kqtqr biihin uuha atwn sirge baran kwstwwrw bilbet buolan, buka barw bu dojduga kwstwwllara yhy. Bu doydu twmnwwta, xaara bert buolan, ton’on qlq swhallara, qlqllqrq da yhy.
Biirde keter biis byttyyn, ytyqlyyn-mqkylyyn, munnfustan ulaxan aydaannaax munnfax on’orollor. Bu munnfaxxa kuba – kuluba, xaas – xandfwtaat, kirgil – kinees, caccwgwnwar – caccwwna, barwllwa – tojon buolannar barw baallar ebit.
- Dfe, ajmaxtar, bu bihigi keter biistere ere kwstwwr sirbit, xaxxalanar dfiebit suozuttan, bu doydubut twmnwwtwgar ton’on tulujbat buollubut. Xajdax da olororbutun, twwnnaax buolarbwtwn aastwbwt. Biir eme swtww-xotuu, sqptqqx kihite bulan sir kqrdqtq ataarwazwn’, - desiheller.
Dfyyllehen-dfyyllehen, xabdfwnw wwtarga bwhaarallar.
Xabdfw barar da, bert sotoru tqnnqn keler uonna:
- Dfe kwstwwr ycygej siri bullum - diir.
Onu kqtqrdqr baran kqrbyttere: talaxtaax siri bulan, ol bwwhwgar xaarga xastan utujar, kwstwwr sir bulbut ebit. Manna sataan kwstaabat kqtqrdqr elbex buollular.
Emie, kuolularwnan, munnfustan, kwstwwr siri kqrdqtq atwn kqtqry bula sataan, anw ularw:
- En baran kqr - diiller.
Ular baran, emie bert sotoru tqnnqn keler uonna:
- Ee, dfe bullum kwstwwr siri, - diir.
Kqtqrdqr barswhan kerbyttere: titirikteex alwwnw bulan, onno kwstwwr gwna on'ostubut. Bu sirge ulartan atwn tuox da kqtqre sataan kwstwa suox.
Onon kqtqrdqr, kuolularwnan, barw mustan sybelehen, anw:
- Bu san'wyaxtaax, swlaas tan'astaax at bqzq, kus bwhwj, kqtqr dfellige xaxxan baargwn. En kwstwwr siri kqrdyy olox wraata barwaxxwn sqp, - dien xaxxanw uuraaxtaan bararga on'orollor.
Xaxxan sqbylener uonna eter:
- Min barabwn. Dfe bert wraax kyn annwn dieki barwaxtaaxpwn. Etenn'e swldfan ergiyer kynneex buollaxpwna, anw ys swlwnan keliezim..
Xaxxan barbwta ys swlwn tuolar. Kqtqrdqr kyn tura-tura keteheller da, xaxxan meligir. Kqtqrdqr: " Bu tuox buolla, tuoxxa ere wllarda duu?" - desihen wksaannar, emie musta tyhen, mekcirgeni: "En ojuun buollazwn', oyuunnaa, kqr-bil. Xaxxan tozo bu aywlaax uhaata", - dien, sobolon'un biir emis kutuyazw baayan bieren ojuunnattwlar. Mekcirge kqtqrdqr ortolorugar kiiren ojuunnaabwtwnan barar. Bii kutujax sordoox baallan turar.
Ojuun tugu eterin isteeri uhuktaax dazanw tumustaax, xaptazay dazanw tumustaax kqtqr biihin uuha barwta mustar. Manna tojonnoro - barwllwa, kulubalara - kuba, xandfwtaattara - xaas, kineestere - kirgil, caccwwnalara - caccwgwnwar emie baallar ebit. Mekcirge en'in araastaan san'ara - san'ara ojuunnaan kulaxacwjar. Xonozor da kedeger da bwhwwlaax, uhun da kwlgas da mooydoox, yrdyk da namwhax da ataxtaax, wnazar da ekceger da isteex kqtqrdqr barw tqgyryjen batwspat gwna olorbuttar. Araj balar isteriger cwcwp - caap qbygete cwwcaax baara, kwrata bert buolan, atwn kqtqrdqrtqn meheydeten kqrq satwwr da kwayan kqrbqt. Ol ihin, abatwgar, kulubalara kuba inniger oloron kqrqqry swwllar. Onu kuba xonojon oloron: “Kihi inniger bu kwra bejete emie tozo kiirde, dqssq uhuktaax tumustaax buola – buola, saatar xaptazaj tumustaax buolbat”, - dien kwwhwran ajdaara tyheet, tumsunan oxson saajar, cwcwp – caap erejdeex tebetyn xaana whwlla tyher. Wtaahwn – son’oohun, aydaan buolar. Ojuun kwwrara toxtuur. Baallan turar kutujazw w wtan kebiheller.
Kqtqrdqr tojottoro, uhuktaax ikki xaptazaj ikki tumustaaxtarga araxswhan, ikki an’w buola tyheller. Etihii, mqkkyqr qrq orgujar. Kubalaax xaas xaptazaj tumustaax tuspa biir suol ajmax, kirgilleex caccwgwnwar uhuktaax tumustaaxtarw kwtta tuspa biir suol ajmax buolannar mqkkyheller. Manwaxa biirdere: “Kuba moonnfo uhun, ataza yrdyk, bejete ulaxan, onon ulazaza da turan kqryqn sqp ete. Cwcwp – caabw, kwra mun’naazw atazastaan, uhuktaax tumustaax dien battaan, iti ajwlaax on’ordo”, - dien buolar. Biirdere: “Kini, cwcwp – caap, kwra kuhazan yqden buolan baran duohunastaax, sololoox kuluba tojommut innin bwha xaamara satammat”, - dien buolar.
Ol mqkkyhen, xajalara da twl – twllarwgar kiirsibekke, tojonnorugar barwllwaza yn’seller: “Ytyq tojommut, dfyyllee”, - dien. Onuoxa barwllwa: “Tqhqtyn da ihin kuba tqryt – uus, onnoozor saxa kihi yn’er – sykter ajwwta buollaza dii. Ce, ol ereeri kuluba da buollargwn en, kuba nahaalaabwkkwn, uhuktaax tumustaaxtar die suoxtaaxxwn. Kqtqr ajmax biir ajwlgwlaax buolar, onu kwra – kuhazan dien atazastwa suox etin’. Un’uozunan kwra, bqzqtynen mqky da buollar, kqryqzyn bazalaaxxa kqrdqryqx baar ete. Ol kenne xaan tahaaran battaabwkkwn”, - dien buolar.
Uhuktaax tumustaaxtar: “Xor onnuk ee, onnuk ee”, - desiheller.
Manwaxa kuba ajmaza sqbylespekke, anw kqtqr wraaxtaazwta qksqky kwwl dien baarwgar yn’seller. Qksqky yn’seeccileri biir-bies twlw etippekke, semeleen baran, xaptazay tumustaax uu kqtqrq ajmaxxa burujugar dien swl axswn biirdii wj xaaywwga swldfar gwna uuraaxtaabwt.
 Onton wla uu kqtqrq biirdii wjga kqppqt buola sarar buolta yhy. Otton kuba tehe ton’sujbutunan cwcwp – caap tqbqtq xaan kwhwllaax buolta yhy.

II.

Dfe iti itinen aahar. Ol ylyger buolan baran, kqtqrdqr mustuoxtara duo, emie uku – suku buolan, ot-mas tqrdyn aayw, ton’on qlymeeri ere, bili xaxxan ergiyerin ketehen olorollor. Ys swla aaspwtwn kenne, xaxxan dfe keler. Xaxxan uojbuta – topputa syrdeex, tyyte – qn’q kqmmyte da bert. Buka ycygejdik swldfan mannwk tubustaza dien serejeller. Kqtqrdqr barw mustan, xaxxantan xajdax sirge baran kelbitin wywtalahallar.
- Dfe, bu ys swlw bwha baran syppytym ustalaax tuoratwgar bert ereji, ton’uunu-xatwwnw kqrdym, kihite min buolan ergilinnim. Bu bihigi dojdubut, sirbit dien baara duo, uonunan occo twmnww, uonunan occo xacaal, kuhazan, bert wraax sir ebit, - diir xaxxan.
- Dfe occozo bihigi qlqr-bwstar wjaaxtaax buollaxpwt, - deheller kqtqrdqr.
Onu soroxtoro:
- Xaydax onnuk buoluoj, dozoor, kem xanna eme twwmmwt uhuur sirdeex inibit, - diiller.
Tarzahallar. Xaxxan kqtqrdqr barbwttarwn kenne:
- Emeexsien, dfe min bert wraax sirge baran, biir kien’ bajzalw tuoraan, kyn annwn diekitten ytyq astaax, ottoox-mastaax, kwhwna suox itii salgwnnaax Kwdat dojdutun bulan kellim. Kihi ajanwgar uhaabat sire. Aha berdin ihin senie wlan keleeri bacca xojuutaatwm. Bihi kimiexe da eppekke ere bejebit barwaxpwt. Xata ozolorgun swta-tura billibetinen belemnee..
Araj bu kepsii olorbutun, allara ujatwn annwgar saha swtan, ygyryq ihillii swppwt ebit. Sozotoxto “caas!” dien san’araat, kqtqn xaalar. Xaxxan sohujan, tiere baran tyher. Ygyryq huu-haa bqzqny tyheren, “caas-caas!” dien san’aran – in’eren, kqtqrdqrgq baran:
- Xaxxan onnuk ytyq siri – Kwdat sirin – kyn annwttan bulbut yhy. Emeexsinin swta-tura on’oston, billerbekke swp gwnan xaalwax diete, - dien kepsiir.
Kqtqrdqr:
- Dfe xaxxan tyqkyn albwnnaabwt buollaza, - dien xaxxanw wn’wrtaran wlallar.
Kqtqrdqr munnfaxtaan, xaxxanw xaajan kebiheller. Anw xara tqbq xoptonu uonna moxsozolu bulan, uuraaxtaan, Kwdakka ataarallar.
Biir wjwnan xara tqbq xopto ergille oxson keler.
- Kwdat sire baar ebit ytyq dojdu. Kqtqr araaha, ot-mas ycygeye – kerete ol doyduga yqskeebit sire ebit. Biir ere kien’ bayzal baar, onu ere cierestiir kihi ytyq sirge – uokka tiiyiex ebit, - dien kepsiir.
-Xaja, moxsozolun’?
- Ee, moxsozol kqtqryger xalwjara bert, onon xojuutaan kelieze – diir xopto.
Ys xonon baran moxsozol keler.
Ytyq dojdu Kwdat baar ebit, - dien xara tqbq xopto eppitin bigergeter.
 - Bu xaxxan ycygej siri bulan baran, albwnnaan, bejete ere baraarw kepseebetex, - dien, kqtqrdqr buka barw mustan, xaxxanw yjeleex saahwgar bu dojduttan barbat gwna uuraaxtaan kebiheller.

III.

Kqtqrdqr anw ozolorun tuhunan munnfaxtwwllar, uuraax tahaarallar. Manwaxa kim xastww ozoloox buoluoxtaazwn dfuulleheller.
Ol yllesten: “Ygyryqze tyqrt da ozo sqp, kwrata bert, onton ordugu kwajwa suoza”, - dien tyqrt ozonu anwwllar. Onuoxa ygyryq: Min tqhq eme ytyqleezim yrdynen, tyqrt ere ozonu bierezit?! Miiginneezer kwra cqkcqn’qze uon ozonu bierdexxit. Mannwk atazastanwax keriete saxa kihi dfebinneex batahwgar batarw tyhen, yqlyllen qllqzym!” – dien turar. Onton wla ygyryq qrq kqtqn taxsa-taxsa surulaan tyher buolta yhy.
Ol ten’e bajzalw kwajan tuoruo suox buolan, xaalbwt kqtqr elbex. Kukaakw “Ygys kqtqr san’atwn wlan, elbex san’abwnan tuhanan, bu da dojduga xaalan oloroo inibin’, - diebit. Mas kqtqrq mahwgar xaalbwt. Cwcwp-caap erejdeex olozuttan ularwjbatax. Uonnaazwlar Kwdakka baran kwstwwr buolbuttar.