Урут хортуоппуй ыарыытын сатаан эмтээбэт буолан, бааһына бааһынана, хаһаайыстыба хаһаайыстыбанан ночоокко баран эстэрэ. Оттон бу кэнники сылларга үүнээйи ыарыытын дириҥэтэн үөрэтэн, ону туоратарга араас туһалаах эмтэр баар буоланнар ыарыы аҕыйаата диэн этэллэр. Ол эрэн биһиги ырыынактан билбэккэ эрэ ыарыылаах хортуоппуйу атыылаһан, сиэмэтин олордон түргэнник үүнээйини сүһүрдэбит. Бүгүн биһиги хайдах гынан үүнүөҕү харыстаан, көмүс күһүнү уйгу-быйаҥ астаах көрсүөххэ сөбүн туһунан ДьНЧИ үрдүк үөрэх салаатыгар өр сыл  хортуоппуй  ыарыытын чинчийэр, наука үлэһитэ Ульяна Ксенофонтовна Эверстованы кытта кэпсэтэбит.

- Ульяна Ксенофонтовна, хортуоппуй  үксүн туохтан  ыалдьарый уонна  ити дьаҥ хайдах тарҕанарый?

- Бастатан туран, үүнээйи сиэмэттэн саҕалаан сүһүрэр. Ол курдук хараҥа, күн көрбөт сиригэр сытыаран араскылаттахха, кини хайа баҕарар ыарыыга түргэнник бэринимтиэ буолар. Онон, үүнүөҕү олордорго бэлэм буолуор диэри күн уотугар сытыараллар.

Иккиһинэн, биир буорга хас эмэ сыл тухары биир культураны олордуу эмиэ сөбө суох. Ол эбэтэр хортуоппуйу, сүбүөкүлэни, онтон да атын үүнээйини олордор сиргитин сыл аайы уларыппатахха, ыарыы түргэнник тарҕанар. Холобура ылан көрдөххө, былырыын хортуоппуй олордубут сиргэр быйыл моркуобу, оттон моркуоп сиригэр хортуоппуйу ;;ннэриэххэ сөп. Бу табыллыбат түгэнигэр, хортуоппуй кирээдэтин икки ардыгар күөх үүнээйини олордон, ыарыыттан быыһанар суол баар.

Үсүһүнэн, ханнык баҕарар тыынар тыыннаахха аһылыга, уоҕурдуута тиийбэт түгэнигэр ыалдьар.

Төрдүһүнэн, иһэ кураанах, эбэтэр сытыйбыт курдук бактериялаах хортуопуйу икки аҥы аҥаардаан баран сиэмэ гыннахха буору сутуйар. Үгүс билбэт дьон маннык аһы олордон, буоланы алдьаталлар. Маны таһынан кирдээх күрдьэҕи кытта эмиэ ыарыы тарҕанар.

Бэсиһинэн, үгүс ыал куһаҕан хортуоппуйу ынахха сиэтэр үгэстээх. Эбэтэр хаҕын буһарбакка эрэ аһыгар куталлар. Оччоҕо, биллэн турар, ынахтан ыарыы төттөрү тахсан, буораг балбааҕы кытта барсар. Эбэтэр чугастааҕы бөх тоҕор сиргэ сытар ыарыылаах хортуоппуйу тэбистэххэ атаххар сыстан, эмиэ төттөрү киирэр. Онон куһаҕан, сүһүрбүт аһы ыраах сиргэ тоҕоргутугар сүбэлиибин. Маны таһынан, күрдьэҕи кытта ыалтан ыалга эмиэ бактерия барыан сөп.

- Оччотугар Саха сиригэр хортуоппуй ханнык ыарыыта ордук киэҥник тарҕаммытый?

- Бастакытынан, парша. Бу ыарыынан үксүн элбэх балбааҕы уоҕурдуу  быһыытынан кутар ыал буолатын аһа сүһүрэр. Балбаах ситэ үрэллибэт түгэнигэр туһалыырын оннугар буортута элбиир. Онон буору чинчийэн көрөн, ханнык уоҕурдуу тиийбэтиттэн көрөн балбааҕы кутуллуохтаах. Маны тэҥэ, үс сыл иһигэр биирдэ эрэ сири уоҕурдуунан тупсарары үгүс дьон билбэт буолан, парша курдук ыарыы тэнийэр. Эдэр хортуоппуй этигэр хара ымынахтар тахсыбыттарын көрөн, ыалдьыбытын билиэххэ сөп. Ыарыы төһөнөн элбэх да, соччонон үүнүү сыл ахсын аҕыйаан барар.

Иккиһинэн, ризоктониоз эбэтэр хара парша. Бу ыарыы эмиэ Саха сиригэр киэҥник тарҕаммыт.Буорга иҥэмтиэлээх эттик тиийбэт, буоланы үчүгэйдик аһаппат буоллахха хортуоппуй бу ыарыынан сүһүрэр. Ыалдьыбыт  ас хаҕар буор курдук сыста сылдьар хара ымынахтар тахсаллар. Холобур, киһи тыҥыраҕынан  хахтаатаҕына сотуллан хаалар. Бу ыарыы хортуоппуй араскытын эмиэ сутуйар. Онон олрдор сиэмэни үчүгэйдик көрөн, ымынахтары ылҕаан баран олордуохха наада.

Үсүһүнэн, саамай кутталлаах фитофтороз буолар. Бу ыарыынан хортуоппуй бэйэтэ эрэ буолбакка, сэбирдэҕэ. умнаһа эмиэ ыалдьар. Былырыын от ыйын саҥатыгар манан сутуллубут бааһыналар астарын умнаһа мөлтөөн, үөн ыстаабытын курдук сэбирдэхтэрэ өлөн барбыттара. Оттон атырдьах ыйын саҥатыгар астара сытыйан, киһи сиэбэтин ааһан тутуон да сиргэнэр буолуор диэри буортуйбуттара. Кутталлаах фитофтороһунан үүнээйи түргэнник сутуллар. Хортуоппуй эрэ буолбака,  моркуоп, сүбүөкүлэ, помидор эмиэ ыалдьыан сөп. Итинник ыалдьыбыт культура аһа хахтаатахха хап хара буолар. Онон, үүнээйигит манан ыалдьыбытын биллэххитинэ тута ыраастаан,  бүтүнүн аска ыытан, буһаран сии охсуллар.

- Ульяна Ксенофонтовна, хортуоппуй ыарыытын хайдах эмтиэххэ сөбүй?

- Кэнники сылларга ыарыы тарҕаныыта өссө аҕыйаата диэххэ сөп. Ол курдук элбэх эмп, уоҕурдуу баар буолан, хас биирдии киһи үүнээйитин бэйэтэ эмтиир кыахтанна. саас эрдэ хортуоппуй, онтон да атын үүнээйи көрүҥүн олордооччулар. Үүнээйи доруобай буоларын туһугар холобур, 1 грамм марганцовканы 1 литр ууга суурайан баран буору ыраастаныллар. Ол эрэн маннык эми улахан бааһыналарга туттуллубат.

Оттон фитофтороһунан ыалдьыбыт хортуоппуй сирин сайын устата хаста да бэлэм атыыланар эми ылан эмтэниллэр.Сайын кураан дьыл турдаҕына ыарыы мөлтөөн, итиигэ хотторон кирэн барар. Оттон сииктээх кэм кэллэҕинэ ыарыы хат тиллэр.

***

Үгүс ыал хортуоппуйун ортото көндөй, эбэтэр таһа хайа барбыт буолар. Ис өттө кураанахсыйар буоллаҕына уу өлгөмүттэн, иҥэмтиэлээх эттик элбэҕиттэн  маннык буолар. Оттон таһа хайа барар түгэнэ, биллэн турар, уу тиийбэтин дакаастыыр. Маны тэҥэ,  үгүс дьон күөх өҥнөөх хортуоппуйу сытыйбыт, эргэрбит диэн быраҕар үгэстээх. Тоҕо маннык көҕөрөрүй диэтэххэ, күҥҥэ сытан аһыыта, соланина элбиир. Дьиҥэ, туох да куһаҕана суох, онон күөх хортуоппуйу сиэмэ гынан олордуллар.

***

Саас уонна күһүн хайаан да ас харайар уҥкучах иһин салгылатан, ыраастаан аны кыһын сибиэһэй хортуоппуйу тото-хана сиэн, эһиил саас үчүгэй  сиэмэни оҕуруоккутугар ыһыҥ.

- Саха сиригэр ханнык улууска хортуоппуй үүнүүтэ үчүгэйий?

Биллэн турар,Өлүөхүмэ. Покровскай хортуоппуйа амтана үчүгэйинэн, сибиэһэйинэн биллэр. Чахчы да, былырыын командировкаҕа бара сылдьан итини илэ харахпынан көрөн итэҕэйдим. Доруобай хортуоппуй ып ыраас хахтаах буолар. маны тэҥэ, Хатас бааһынатын аһа эмиэ үчүгэйдик үүнэр. Биһиги сайыммыт кылгас буолан сир аһа, онтон да атын үүнээйи түргэнник ситэн, сииргэ бэлэм буолар. Хортуоппуй олордубутун кэннэ 100 күн иһинэн оҕолонон, чап-чараас хахтанан ситэр.

***

Дьэ. бу курдук хортуоппуй ханнык ыарыынан ыалдьарын, хайдах гынан бу ыарыы утары охсуһуохха  сөбүн туһунан кыратык да буоллар биллигит. Үүнээйи төһө да ыалдьыбытын иһин, аһын киһи сиэтэҕинэ доруобуйаҕа туох да куттал  суоһаабат. 

"Киин куорат" хаһыаттан. Ыам ыйын 17 күнэ. 2007 сыл. Софья НАУМОВА суруйуута.