Биологията.
Атын силис астаах үүнээйилэртэн редис атына кини биир сыллаах үүнээйи, ол аата үүммүт сылыгар сиэмэ биэрэр. Ону таһынан олус түргэнник үүнэр, эрдэ ситэр суортар 20-25 хонугунан үүнүү биээллэр. Сиэмэ тыллар свойствотын 4-5 сыл устата сүтэрбэт.
Редис тымныыны тулуйумтуо. Сиэмэтэ 2-3 кыраадыска тыллан барар. Төһөнөн буор сылыйар да соччонон үүнээйи быган тахсара түргэтиир. Үүнээйи үүнэригэр самай сөптөөх температуранан 16-20 кыраады буолар. Улаатан сипит үүнээйлэр -6 кыраадыс хаһыҥы тулуйалар. Өр кэмҥэ халлаан тымныйан сөрүүн турдаҕына силис аһа үүнэрэ бытаарар, хаачыстыбата мөлтүүр, умнас үүнэн ас биэрбэккэ түргэнник сибэккилэнэн барар.
Үүнэр бириэмэтигэр курааны уонна итиини сөбүлээбэт. Ол иһин биһиги усулуобуйабытыгар үүнэргэ табыгастаах кэмэ сөрүүҥҥэ саас эрдэ уонна күһүн атырдьах ыйыгар түбэһэр. Атын силис астаахтарга тэҥнээтэххэ редис силиһэ почваҕа алыс дириҥҥэ тарҕаммат буолан чаастатык уу кутуутун көрдүүр. Курааннаатаҕына силис аһа уһуур, мастыйар, наһаа аһыы амтаннанар.
Редис уһун күҥҥэ түргэнник сайдар, ол аата түрэнник сибэккилэнэр, онтон аһа кыайан улааппат, кытаатан хаалан киһи сиэбэт буолар. Кылгас күҥҥэ (10-12 чаас) үүнээйи сибэккилэнэрэ хойуутур, силис аһа бөдөҥ, симэһинээх, амтана үчүгэй буолар.
Сорох үүнээйи силис ас биэрбэккэ эрдэ умнастанан сибэккилэнэр биричиинэлэринэн буолалар:
1. Наһаа хойуутук ыстахха уонна эрдэ үүнээйилэри убатан бэрбтэххэ;
2. Үүнээйилэр уһннук курааннаатахтарына;
3. Уһун кэмҥэ наһаа сөрүн күннэр ураннар сиэмэ быкпакка тымныы буорга өр сыттаҕына;
4. Олус уһун күннээх кэмҥэ үүннэҕинэ.
Суортар.
Биһиги усулуобуйабытыар эрдэ уонна хойуутаан ситэрсуортары үүннэрэллэр.Ранний красны, Жара, Заря,
Красный с белым кочиком - диэн суортар 3-4 нэдиэлэнэн үүнүү биэрэллэр. Хойуутаан ситэр суортары 35-45 хонугунан хомуйаллар. Кинилэр силис астара өр кэмҥэ мастыйбат уонна үөннэр кыратык буортулууллар. Саха сиригэр икки хойуутаан ситэр суортар оройуоннанан тураллар.
Вировский белый – хойуутаан ситэр, сиэмэ быган тахсыаҕыттан 21-29 хонугунан бастакы хомуйуу сҕаланар, бүтэһик хомуйуу 39-44 хонугунан буолар. Силис аһа масыйакка 50-60 хонукка диэри үүнүөн сөп.
Силис аһын ыйааһына 30-40 г, тас быһыыта төгүрүк, эбэтэр лэппэгэрдиҥи төгүрүк, маҥан хахтаа, от өҥөкүөхтүҥү төбөлөөх, ис өттө маҥан, симэһиннэх, чиҥ эттээх, амтана үчүгэй. Хомуйбут кэннэ аһа өр кэмҥэ сымнаан хаалбакка сибиэһэй туруктаах буолар. Умнаска сэдэхтик баар,үөн-көйүүр аҕыйахтык буортулуур. Силис аһа аһары ситэҕинэ хайыта ыстанар, 2/3 сир үрдгэр үүнэр, онон чэпчэкитик хостонор.
Красный великан – хойут ситэр суорт, Вировский белый суорттааҕар үүнүүтэ 6-8 хонугунан хойуутаанситэр. Маҥнайгы хомуйуу 22-36 хонугунан сааланар, бүтэһик хомуйуу дь;-ҕ: хонугунан буолар. Бу суорт сааскы (-4 кыраадыска диэри) уонна күһүҥҥү (-7 кыраадыска диэри) хаһыҥнары уонна курааны тулуйумтуо. Үүнээйилэр хойуутук бэйэ бэйэлэрин мэһэйдэһэн үүннэхтэринэ уонна тымныы буорга ыстахха түргэнникумнаска бараллар. Кирээдэ буорун дириҥник тиэрэри сөбүлүүр. Үүээйи ыарыытынан ыалдьыбаттар. Хаппыыста сахсырҕатын утары дьаһалы оҥорботоххо, ити үөн личинката редис силис аһын олус буортулуур.
Силис аһа бөдөҥ, моркуоп курдук уһун, хаҕа кылаадкай кыһыл өҥнөөх. Аһын ис өттө дьэҥкир маҥан, симэһиннээх, сымнаҕас, амтана үчүгэй. Силис аһын 70-90% буорга тимирэн үүнэр, ол иһин хомуура ыарахан.
Агротехника.
Редис көпсөркөй уонна өҥ буору сөбүлүүр. Элбэх органическай уоҕурдуу киллэриллибит сиригэроҕурсу уонна помидор үүннэриллибитин кэннэ эһиилигэр редиһи ыстахха үчүгэй үүнүүнү ылыахха сөп. Редиһи үүннэрэр сири күһүҥҥүттэн бэлэмнииллэр Аһылык элеменнэринэн дьадаҥы почваҕа 1 кв.м. иэннээх сиргэ 5-8 кг ноһуом куунуһун дэситик тарҕатан баран балаҕан ыйыгар почваны 22-24 см дириҥҥэ тиэрэллэр.Редис отун олус үүннэрбэт сыалтан сибиэһэй ноһуому туттубаттар.
Саас эрдэ хаар ууллан сир сараҕайаатын кытта тимр кыаабылынан буору таран сиик сабаллар. Редиһи ыһыах иннинэ биирдии остолобуой ньуоска азотнай, фосфорнай, калийнай уоҕурдуулары эбэтэр 2-3 остолобуой ньуоска нитрофосканы 1 кв.м иэҥҥэ киллэрэн баран чычаастык 16-18 см дириҥҥэ почваны иккиһин тиэрэллэр унна буору үчүгэйдик илдьиритэн дэхсилииллэр.
Редиһи син биир мокуоп курдук саас эрдэ ыһаллар. Эрдэ ситэр суортар силис астара хомуйбут кэннэ аҕыйах хонугунан мастыйан бараллар, ол иһин ыам ыйын бүтүөр диэри 5-7 хонукарыттаан хаста да ыһаллар. Бэс ыйыгар аппыыста схсырҕатын личинката олус буортулуурун иһин уонна саамай уһун күннэр турар буланнар үгүс үүнээйилэр түргэнник сибэккилээх умнаска бараллар, онон редиһи бэс ыйыттн от ыйын иккис декаатыгар дыы ыспаттар. Күн кылгаатаҕына, салгын сөрүүдүйдэҕинэ от ыйын ортотугар ыһыллыбыт редис табыгастаах усулуобуйаҕа үүнэн атырдьах ыйыгар үчүгэй үүнүүнү биэрэр.
Редис бөдөҥ сиэмэтин 2,5 мм кырата суоҕу талан ыһалар. Кыракый сиэмэттэн үксүн мөлтөх үүнээйи үүнэн тахсар. Ыһыах иннинэ сиэмэлэри 12 чаас устата ууга илитэллэр, онтон тылыннаран баран сылыйбыт буорга ыһаллар. Тымныы буорга кураанах сиэмэни ыһар ордук. Эрэ ситэр суортары ыһарга 10-12 см, хойут ситэри 20-22 см арыттаан 2-2,5 см дириҥнээх дьураалары тардаллар, онно сиэмэлэри ыһан баран кунус эбэтэр торфа булкаастаах көпсөркөй буорунан 1-1,5 см халыҥ гына куталлар. Онтон кыраык уу кутан баран лутрасил матырыйаалынан сабаллар. Үүнээйилэр быкпыттарын кэннэ 5-6 хонон баран бэйэ эйэлэриттэн 3-4 см тэйиччи гына убаталлар уонна кыратык көмөн биэрэллэр.
Саас эрдэ пленочнай теплицаҕа оҕурсу уонна помидор рассадатын олордуох 2-3 нэдиэлэ иннинэ кирээдэ кытыытыгар уонна лукалар икки ардыларыгар пленканан сабан редиһи үүннэриэххэ сөп. 20-30 хонугунан эбии бородууксуйаны ылаҕын. Өскөтүн рассаданы олортоххо биир нэдиэлэнэн эрдэ үүнүүнү омуйуохха сөп. Дьааһыкка сиэмэлэри 4-5 см арыттаан ыһан, 10-15 хонук устата үүннэрэллэр.
Релис үүнэр кэмигэр почва буора көсөркөй, сииктээх уонна сыыс ото суох буолуохтаах. Үүнээйини буортулуур үөннэри суох гынар дьаһаллары эрдэттэн оҥорор улахан туһалаах.
Өскөтүн почва бэлэмнииргэ уоҕурдууну киллэрбэтэх буоллахха, үүнээйилэр быган тахсыбыттарын кэннбиирдии остолобуой ньуоска азотнай, фосфорнай, калийнай уоҕурдуулары биир биэдэрэ уга суурайан баран эбии аһаталар.
Редис үнээйитэ курааннаатаҕына, ордук ас кутар кэмигэр уонна олус кураан күннэр турдахтарына олох да үүнүү биэрбэккэ сиэккилэнэн хаалыан сөп. Редис астаныар дылы сөбүн көрөн уу куталлар, оттон аһа соноон бардаҕына кутар уу нурмата улаатан 1 кв. м иэҥҥэ 10-15 лиитэрэтэн итэҕэһэ суох буолар. Ууну кутууну быыстала суох 2-3 хоно-хоно, куйаас күннэргэ уонна ас кутар кэмигэр күн аайы куталлар. Итии күнэргэ ууну киэһэ кутар ордук уона буору көбүтэрэбэтэр мульчирование оҥорорнаада.
Редис силис аһа сөптөөх кээмэйин ситтэ да тала сылдьан хомуйаллар уонна тута уу куталлар. Кэмигэр хомуйбатаха мастыйан хаалар уонна түргэнник сибэккилэммитинэн барар. Эрдэ ситэр суортар силис астарын полиэтиленовай бакыакка уган баран, холодильника 2-3 эрэ хонукустата хаһааныахха сөп. Итинтэн уһуннук туттахха буорту буолан мастыйан бараллар. Хойуутаан ситэр Красный великан суорт сиис аһын 0… +1 кыраадыска сииктээх кумахха эбэтэр кыра хайаҕастардаах полиэтиленовай бакыакка уган 3-4 ый устата хаһааныахха сөп.
Львова П.М. "Силис астаахтар. Луук араас көрүҥнэрэ" - Дьокуускай: Бичик, 2006.