Биологията.
Сүбүөкүлэ – икки сыллаах үүнээйи. Маҥнайгы сылга силис аһы биэрэр, иккис сылыгар – сиэмэлэнэр. Сүбүөклэ атын үүнээйилэртэн уратыта биир сиэмэттэн 2-3 үүнээйи үүннэн тахсар.
Сүбүөкүлэ үүнээйитэ көһөүүнү тууйар, ол иһин убатыыга үргэммт үүнээйилэри рассада курдук көһөрн туспа крээдэҕэ олордуохха сөп. Сүбүөкүлэ сүрүн силиһэ 2-2,5 м дириҥҥэ тиийиэн сөп, онтон тарҕанан үүнэр радиуһа 50 см.
Сүбүөкүлэ моркуптааҕар тымныыны мөлөхтүк тулуйар. Үүнэйи быгыаҕыттан силис с үөскүөр дылы сымнаһыар температураҕа (15-18 кыраадыс) аадыйар, оттон аһа үөскүүр уонна улаатар кэмигэр 20-24 кыраадыс. Үүнээйи саҥа үүнэн эрдэҕинэ 2-3 кыраадыс күүстээх хаһыны тулуйар, оттон күһүн итинник хаһыҥҥа хаптарбыт силис астар уһуннук хаһаанарга сөбө суох буолаллар, сотору сытыйан бараллар. Саас сиэмэнэн ыспыт кэннэ уһун бириэмэҕэ ( 15-20 хонук) олус сөрүүн (2-3 кыраадыс) турдаҕына сүбүөкүлэ үүнээйитэ температурнай стадиятын ааһар, оччоҕо сибэккилээх уктар үүнэннэр силис ас үөскээбэт, үөскээтэҕинэ даҕаны кып кыра, кыбыс кытаанах буолар. Ол иһин сүбүөкүлэни буор үчүгэйдик сылыйдаҕына ыһар ордук.
Сүбүөкүлэ үүнээйитэ күн уһунугар түргэнник сайдар. Саас эрдэ буор сылыйыан иннинэ ыстахха температурнай стадияны ааспыт үүээйилэр бэс ыйыгар өссө световой стадияны ааһан укка бараллара үксүүр.
Сүбүөкүлэ сиэмэтэ тыллар, быган тахсар уонна силис аһа үөскүүр кэмигэр ордук буор сиигэрнаадыйар. Силиһэ дириҥник үүнэр буолан кылгас кэмҥэ кураан турарын сүбүөкүэ ханнык баҕарар атын астаахтартан ордук тулуйар. Почва наһаа сииктэх (инчэҕэй) буоллаҕына сүбүөкүлэ үүнэрэ тохтуур.
Атын силис астаахтарга тэҥнэтэххэ сүбүөкүлэ үрдүк быйаҥнаах почваҕа наадыйа. Кини көпсөркөй, органическай веществоларынан баай кумах арайждаах туой (суглинистай) эбэтэр туой ардайдаах кумах (супесчанай), кыра аһыы уонна нейтральнай реакциялаах почваҕа (рН 6-7) одук табыллан үүнэр.
Үрдүк хаачыстыбалаах сүбүөкүлэ үүнүүтүн ыларга почваҕа бары аһылык элеменнарын икки ардыларыгар саамай сөптөөх хабаан баар буолара наада. Сүбүөкүлэ сүрүн аһылыктарын элеменнэринэн: азот, фосфор, калий, кальций, магний, сера, хайан да наадалаах микроэлеменнэринэн – тимир, марганец, алтан, цинк, бор, молибден буолалар.
Суортар.
Саха сиригэр сөбүээн Бордо 237, Цилиндра уонна Ред Клауд F1 суортары үүннэрэллэр.
Бордо 237 – эрдэ соҕус ситэр суорт. Быган тахсыаҕыттан 50-60 хонон баран, пучковай бородууксуйаныылыахха сөп, оттон 100-110 хонугунан букатыннаахтык сиэр. Маҥнайгыүүннэрэр сылга сорох үүнээйилэр укка баран сибэккилэниэхтэрин сөп. Силис аһын орто ыйааһына 240 г, товарнай сиис аһа 97% тиийэр. Тас көрүҥэ хаптаҕайыҥы төгүрүк, ис өттө - хараҥа бордовайдыҥы кыһыл, симэһиннээх, сымнаҕас. Сибиэһэйдии сиэнэр уонна кэнсиэрбэлииргэ туттулар.
Ред Клауд F1 – Голландия фирматыгар ылыллыбыт хоуутаан ситэр гибрид. Сибиэһэйдии сииргэ уонна араас астары оҥорорго тутталлар. Силис аһын орто ыйааһына 160-210 г, тас хаҕын уонна ис этин өҥө кыһыл. Товарнай силис аһа 99% тиийэр. Бу гибрид үчүгэйэ үрдүк үүнүүлэх, силис астара кэриҥнэринэн тэҥнэр уонна олус үчүгэй амтаннаах. Саха сиригэр саҥа 2000 сылтан оройуоннанан турар.
Цилиндра – Голландиттан кэлбит хойуутаан ситэр суорт. Кэнники сылларга Россия бары регионнарыгар, ол иһигэр Саха сиригэр оҕуруоччуттар рдук сөбүлээн үүннээллэр. Силис аһын улахан аҥара сир үрдүгэр үүнэр, онон хомуйрга чэпчэки. Силис аһа уһун, цилиндр курук формалаах, диаметра 4-7 см, 200-300 гр. Ыйааһынаах,элбэх саахардаах үрдүк үүнүүлээх, түргэнник буһар, боппуолдьаҕа үчүгэйдик кыстыыр.
Сиэмэни бэлэмнээһин.
Сүбүөкүлэ сиэмэтэ быааннык тахсар, онон сиэмэни ыһыах иннинэ үчүгэйдик бээмниир ордук. Бастаан сиэмэни 24 чаас устата илитэллэр. Онно араас сурадаһыннары уһаныахха сөп:
1 лиитирэ сылаас (30 кыраадыс) ууга ¼ чаайынай ньуоска борнай кислотаны уонна ½ чаайнай ьуоска нитрофосфаты суурайаллар;
1 лиитэрэ сылаас ууга ( 30 кыраадыс) 1 чаайынай ньуоскасуперфосфаты суурайаллар;
1 лиитэрэ ууга 1 остолобуой ньуоска мас күлүн суурайаллар.
Үөһэ этиллибит сурадаһыннартан биирдэстэригэр сиэмэлэри илитэн баран, ыраас уунан сайгыылар, онтон сииктээх өрбөххө 2-3 хонукка тылыннара уураллар. Сиэмэ куурбатын диэн өрбөҕү сөбүн көрөн сиигирдэн биэрэллэр. Сиэмэни тылыннарар бириэмэҕэ температура 20 кыраадыстан түһүө суохтаах. Илийбит сиэмэни сөрүүҥҥэ туттахха сүбүөкүлэ үнээйитэ умнаска баран ас биэрбэт. Илитэр сурадаһыннары 4-6 чаас буола - буола уларыталар уонна булкуйан биэрэлэр.
Сири бэлэмээһин, уоҕурдууну киллэрии.
Сүбүөкүлэни былырыын хортуоппуй, помидор,оҕурсу үүммүт сиригэр олордор ордук, моркуоп, эриэппэ, брюква кэннитэн мөлтөхтүк үнэр. Олордор сири дириҥник 25-27 см хорутан күһүн эрдэттэн бэлэмниир одук. Саас ыам ыйын маҥнайгы декадатыгр ирбт буору кыраабылынан сиик саптараллар. Сиэмэни ыһыах, эбэтэр рассаданы олордуох иннинэ хаттаан 20-22 см хоруаллар. Ити иннинэ 1 кв м иэннээх сиргэ 1 биэдэрэ ноһуом кунуһун, 2 остолобуой ньуоска нитрофосканы киллэриэххэ сөп. Үүнээйилэр бытааннык үүнэ буоллахтарына сайын устата 1-2 бии аһаталлар.
Ыһыы.
Саха сиригэр сүбүөкүлэн сир үчүгэйдик ирбитин кэнэ ыам ыйын 20 күнүн кэнниттэн ыһаллар. Сиэмэлэри Сиэмэлэри 3-4 см дириҥнээх дьурааларга ыһар ордук. Дьураалар икки ардылара 20 см, сиэмэ ороскуота 1 кв м иэҥҥэ нь г. Дьураалары кирээдэ устатынан тардан баран сылаас (35-40 кыраадыс) ууну куталлар уонна тыллыбытсимэлэри 8-10 см арыттаан ыһаллар. Ол кэнниттэн кунуһунан бэтэр кураанах буорунан сабан баран, кыраабыл кэтэҕинэн таптайан биэрэллэр.
Сүбүөкүлэни рассаданан олордуохха эмиэ сөп. Рассааны үүннэрэр сыалтн ыам ыйын саҥаыгар пленочнай тепица иһигэр кыра кирээдэҕэ эбэтэр парниккасиэмэлэри ыһаллар. Үүнээйилэр 3-4 дьиҥнээх сэбирдэхтээхбуолахтарына кирээдэҕэ эрээттэри 20 смарыттаан рассадалары бэй бэйлэриттэн 8-10 см тэйитэлэн олордоллор. Итинтн ордук ыраах олортохо сүбүөкүлэ силис аһа олус бөдөҥ, амтана мөлтөх, атыыга табыгаһа суох буолар. Сүбүөкүлэ рассадата көһөрүүнү үчүгэйдик тулуйар, кыратык уу куттахха түргэнник үүнэн барар.
Үүнээйилэри көрүү харайыы.
Сүбүөкүлэ сиэмэлэриттэн 2-3 үүнээйи үүнэн тахсарын иһин, үүнээйи быкпытын кэннэ 1-2 дьиҥнээх сэбирдэх үөскээтэҕинэ 3-4 см арыттаан убатан биэрэллэр уонна таарыччы сыыс оту үргүүллэр. Онтон икки ү нэдиэлэнэн үүнээйилэр икки ардылара 8-10 см уоларын курдук иккиһин убаталлар.
Сүбүөкүлэ үүнүүтэ көрүүттэн-харайыыттан улахан тутулуктаах. Үүнээйилэр кыра эрдэхтэринэ бэс ыйыгар нэдиэлэҕэ бирдэ – иккитэ 10-12 л 1 кв м иэҥҥэ нуормалаан куталлар. От ыйыгар сүбүөкүлэ астанар кэмигэр кутар уу нуормата балтараа төгүл улатар. Атырдьах ыйын ортотуттан уу кутары тохтотоллор.
Сайын устата нэдиэлэҕэ биирдэ уу куппут кэннэ буор сараҕыйда да, эрээттэр икки ардыларын көбүтэн биэрэр наада. Үүнээйилэр кыра рдэхтэинэ буору 4-5 см дириҥҥэ диэри көбүтэллэр.
Сүбүөкүлэ кирээдэтэ үчүгэйдик уоҕурдуллубут быйаҥ буордаах буоллаҕына, эбии аһатыыта суох үүннэрэххэ сөп.Өскө үүнээйи аһа тиийэккэ бытааннык үүнэр буоллаҕына, саҥа астанн эрдэҕинэ маҥайгы эбии аһатыыны оҥороллор. Онно биир бидэрэ ууга 1 остолобуой ньуоска нитрофосканы уонна 1 ыстакаан масс күлүн суурайан баран 1кв м иэҥҥэ эрээттэр икки ардыарыгар куталлар. Ихонон баранккис эбии аһатыыны маҥнайгы аһатыы кэнниттэн 10-12 хоно баран оҥоруохха сөп: биир биэдэрэ ууга лиитэрэ аҥаара хааһы курдук көөннүбүт инчэҕэй ынах сааҕын уонна икки остолоуой ньуоска нитрофосканы суурайан баран биир кв м иэннээх сиргэ биэс- алта лиитэрэни куталлар.
Хомуйуу уонна хаһааныы.
Сүбүөкүлэни атырдьах ый бүтүүтгэр күһүҥҥү хаһын түһүөн иннинэ сэрэнэн бааһырпакка хомуйаллар. Отун сытыы быһаҕынан биир см үрдүк гына быһалар уона күн көрбөт сиригэр куурдаллар. Сорох оҕуруочуттар сүбүөкүлэ отун быһаҕынан буолбакка илиинэн эрийэн быһаллар, оччоҕо силис ас ууга буһарыгар симэһинэ аҕыйахтык суураллар. Хомуйан, куурдан баран ыарыылаах, хайдыбыт, бааһырбыт,алыс кыра, алыс бөдөҥ силис астары тус туспа араартыллар. Онтон кумааҕынан эбэтэр эрбии көөбүлүнэн арыттаан 1-2 кыраадыс сөрүүҥҥэ дьааыкка уран сааскыга диэри хаһааналлар. Боппуолдьаҕа сүбүөкүлэни аһаҕастык хортуоппуй үрдүгэр чараастык тэлгээн эмиэ хаһааныахха сөп. Температура үс кыраадыстан үрдээтэ да сүбүөкүэ силис аһа үүммүтүнэн барар, куурар уонна ырыыга ылларар.
Хаһаанар бириэмэҕэ араас сыстыган ыарыылартан харыстаан 10 кг сүбүөкүлэ силис аһыгар 200 г. Умайбыт испиэскэни эбэтэр мэлиллибит миэли табыгынатан куталлар уонна булкуйаллар.
Львова П.М. "Силис астаахтар. Луук араас көрүҥнэрэ" - Дьокуускай: Бичик, 2006.