Бэйэлэрин эйгэлэригэр чэбдик олоҕу киллэрэн, арыгыны, табаҕы утарааччылар элбииллэр да, дьон олоҕо, доруобуйата тупсубута тоҕо эрэ көстүбэт. Ол сүрүн биричиинэтинэн кµннээҕи аһыыр аспыт хаачыстыбата олус мөлтөҕө буолар. Аспыт 60-70 бырыһыана — кэлии ас.
Билиҥҥи бириэмэҕэ сүөһү этин, үүтүн хаачыстыбата намыһаҕа, амтана суоҕа элбэх төрүттэрдээх. Улахан хаһаайыстыбаларга сүөһүнү, көтөрү индустриальнай ньыманан көрөллөр. Хастыы эмэ тыһыынча төбө турар сиригэр инфекционнай ыарыы тарҕанар куттала улахан. Ол иһин астарыгар мэлдьи араас антибиотиктары, күүстээх канцерогеннай эмтэри, түргэнник улааталларыгар анаан стероиднай гормоннары тутталлар. Олор тобохторо үүттэригэр, эттэригэр, сыаларыгар мунньустан дьон доруобуйатын алдьаталлар. Стероиднай гормоннар структуралара киһи половой гормоннарыгар майгынныыллар, рак ыарыытын элбэтэллэр уонна кыайан оҕоломмот оҥороллор. Ол иһин кыайан оҕоломмот ыал, соҕотох дьон ахсаана элбиир. Ити препараттар үгүс дойдуларга бобуллубуттарын үрдүнэн, гормоннар ааттарын уларытан баран сүөһүлэри, көтөрдөрү улаатыннарарга тутталларын тохтоппоттор.
Антибиотиктар дьону эмтиир кыахтара кыччаабыта сүөһүгэ, көтөргө актыыбынайдык туһаналларыттан сибээстээх. Антибиотиктар аһы кытта организмҥа киирэ турар буоланнар, бактериялар кинилэри тулуйар буолан хаалаллар. Онон күүстээх инфекционнай ыарыылартан дьон эмэ суох хаалар кутталлаах. Холобур, сэллик олус уһуннук эмтэнэрэ онон быһаарыллар.
Сүөһүлэри быртах үөннэртэн харыстаан күүстээх канцероген (рагы үөскэтэр) мышьягы тутталлар, ол рак ыарыытын элбэтэр.
Америкаттан атыыла´ар кууруссаларын буутугар оннооҕор сахсырҕа олорбот үһү. Оннук элбэх химиялаах: гормоннар, антибиотиктар, эти сырдык оҥорор, буорту гыммат хлордаах—хлорин, холестерин тобус-толорутун билэн Америкаҕа олох сиэбэттэр. Сибиинньэни аһаталлар эбэтэр Россияҕа, илин Европа дойдуларыгар ыыталлар. Маны билэ сылдьар омук ученайдара олус бэркиһииллэр, «норуотун доруобуйатын бөҕөргөтүөхтээҕэр алдьатыан баҕарар правительство атыылаһыан сөп» дииллэр. Ол иһин Россия дьоно рак, сүрэх-тымыр, аллергия, быар, бүөр ыарыытынан тохтообокко ыалдьаллар, олохторо кылгыыр. Онон «Буш атахтарын» ончу сиэбэт ордук. Уопсайынан, Россияҕа бройлернай куурусса, индустриальнай сүөһү хаһаайыстыбатын технологиялара син биир Америка киэниттэн атына суох. Маны билэр дьон бройлернай куурусса этин биирдэ эбит сииллэр, сыатын, тириитин быраҕаллар. Олус улахан уонна эмис бройлер-куурусса 42 хонуктаах олоҕор 6 төгүл антибиотик укуолун уонна арааһынай гормоннаах стимулятордары ылаллар. Эттэрэ маҥан уонна буорту буолбатын диэн хлоринынан сотоллор. Хлорин киһи иммунитетын кыччатар, дисбактериоз оҥорор, оһоҕоско баар туһалаах бактериялары өлөрөр. Ол иһин дьон иһэ үллэр, хойуута хатар эбэтэр убуур. Киһи оһоҕос эбэтэр хабах рага буолар куттала хас да төгүл улаатар. Холестерин сыаны кытта холбоһон, тымырдары бүөлээн атеросклероз оҥорор. Онтон гипертония, инсульт, инфаркт, быар цирроһа сайдар. Маны билэн Европа дойдуларыгар хлорин олох бобуулаах. Биһиэхэ тутталлар да, ол туһунан ханна да ыйбаттар. Куурусса этэ олус маҥанынан эрэ сэрэйиэххэ сөп.
Америка кууруссаларын 90 бырыһыана лейкоз диэн куурусса рагынан ыалдьаллар. Омук эттэрэ кып-кыһыл олус сибиэһэй көрүҥнээхтэр. Ол сүөһүнү өлөрүөхтэрин иннинэ пентобарбитал натрия диэн химическэй веществоны тутталларын кытта сибээстээх.
Биһиги халбаһыыбытыгар, сосискаҕа нитрат уонна нитрит натрия диэн туустары эбэллэр, розовай эт дьүһүнүн биэрэллэр. Балар олус токсичнайдарын ааһан, өссө канцерогеннайдар. Биһиэхэ маннык сосискаларынан детсад оҕолорун, балыыһа ыарыһахтарын аһаталлар.
Хонууга мэччийэр, оту сиир, химиянан улааппат олохтоох сүөһү этэ амтаннаах уонна киһини сүһүрдүбэт. Маннык ас дьиҥинэн сыаната да үрдүк буолуохтаах уонна хайа кыалларынан дотацияланыахтаах. Ол оннугар хантан кэлбитэ биллибэт саарбах бороһуоктан оҥоһуллубут, дьэбиннээх, кирдээх ууну булкуйан астаммыт «нормализованнай» үүт бородууксуйалара сыаналара чэпчэки буолуохтаах. Бороһуогу булкуйуу сүөһүнү 8 ый устата көрүүнү, аһатыыны кытта тэҥнэспэт.
Дьиҥнээх рынок сокуонунан ким үчүгэй хаачыстыбалаах аһы, табаары атыылыыр — ол кыайыылаах буолуохтаах. Атыылаһааччы барытын билэ-көрө сылдьан бэйэтэ талар. Ас хаачыстыбатын билбэт, роспотребнадзор туох да иһитиннэриини норуокка биэрбэт буолан ырыынак сокуоннарын киллэрбэттэр. Хата, ким албын, мөлтөх табаардаах барыстаах сылдьар. Хантан эмит бобуллан, үүрүллэн кэлэн Россияҕа куһаҕан астарын, табаардарын араас ньыманан батараллар. Норуот ону билбэт, арай ыалдьар, эрэйдэнэр эрэ.
Любовь ИЛЬИНА,
биологическай наука кандидата. Саха Сирэ 05/05, 2011