Помидор, оҕурсу, биэрэс, баклажан, тыква, кабачок, дыня, арбуз курдук биһиэхэ киэҥник үүннэриллэр оҕуруот астара рассаданан тылыннарыллаллар.

Бу ньыма оҕуруот культурата Саха сирин кылгас сайыныгар сөпкө ситэн-хотон, балачча уһун кэмҥэ ас кутарын туһугар оҥоһуллар. Биһиги балаһабыт өр сыллартан доҕоро СГТХА сад-паарка комплексын үлэһитэ Лия Александровна Ефимова маннык сүбэлиир.

Чаҕыл күн уотунан аргыстанан сандал сааспыт тиийэн кэллэ. Ону кытары даҕаспытынан, хаһаайкалар дьылы аһатыахтаах биир түбүктээх дьарыктара — сиэмэ булан-талан, рассада үүннэрэр кэмнэрэ саҕаланна.

Сиэмэни атыылаһыыга тугу болҕойуохха
Рассаданы үүннэриигэ маҥнайгы быһаарыылаах хардыынан сиэмэни булуу буолар.
Оройуоннаммыт, ол эбэтэр биһиги усулуобуйабытыгар сөп түбэһэр культуралар сиэмэлэрин «Сортсемовощ» ГУ маҕаһыыннарыттан, киоскаларыттан булуохха сөп, кинилэр табаардара хаачыстыба мэктиэлээхтэр. Үгэс курдук идэтийбит хаһаайыстыбалар мэлдьи мантан ылаллар. Оттон ырыынактан, киһиттэн атыылаһар буоллахха, этикеткатын болҕойуохха наада. Онно культура суорда, хайдах үүннэрэр туһунан ыйынан быһаарыыта, хаартыската, оҥорбут фирматын аата-суола, аадырыһа, төһө сиэмэ баара, партиятын нүөмэрэ, туттуллар болдьоҕо барыта толору ыйыллар. Сиэмэни ханнык сыллаах үүнүүттэн ылбыттарын көрүөххэ, помидор 2-3 сыллаах сиэмэтэ, оҕурсу 2 сыллаах сиэмэтэ тахсыылара үчүгэй буолар. Оттон 4 сылтан үөһэ буоллаҕына, төрүт чугаһаабат ордук. Ойууга көр:

Ханнык суортар?
Оҕурсу «ТСХА», «Апрельскай», «Стелла», «НИОХ», «Зозуля», томат: «Дамские пальчики», «Верлиока», «Русич» суортара теплицаҕа үүннэрэргэ, оттон «Перемога», «Белый налив», «Джина», «Чариот», «Сибирский скороспелый», «Москвич» аһаҕас буорга олордорго барсаллар. Биэрэс «Ласточка», «Винни-пух», «Дары Молдовы», «Нежность» уонна «Богатырь» ордуктар. Уопсайынан, теплица иһигэр төһө кыалларынан культура кылгас болдьохтоох көрүҥүн талан үүннэриллэр.

Туох барыта бэрэбиэркэни сөбүлүүр
Булбут, баҕар атыыласпыт эбэтэр кимтэн эмит бэриһиннэрбит, сиэмэ тахсыытын, хаачыстыбатын хайаан да бэрэбиэркэлиир куолу.
Сүбүөкүлэни ыраас ууга, оҕурсуну, моркуобу, редиһи, хаппыыстаны 3 %-наах, помидор, биэрэс сиэмэлэрин 5 %-наах сөбүгэр сылаас туустаах ууга угуллар. £р өтөр буолбат, 5 мүнүүтэ кэриҥинэн чэгиэннэр иһит түгэҕэр хаалаллар, сиппэтэхтэр, аһа суохтар үөһэ дагдайан тахсаллар. Бу ньыма теплицаҕа үүннэриллэр оҕурсу гибридигэр барсыбат. Кини сиигэ кыра уонна хаҕын анныгар салгыннаах буолар.

Харыстабыл дьаһала
Үүнүү кэлин «хара атах» уонна силис төрдө сытыйар ыарыыларыгар ылларбатын диэн, олордуох иннинэ сиэмэни 0,5 %-наах марганцовка суурадаһыныгар 20-30 мүнүүтэ сытыарабыт. Онтон ыраас уунан сайҕыыбыт.
Микроэлеменнэринэн байытарга сиэмэни күл уутугар 4-6 чаас уган ылыахха сөп. Ол иннинэ 5 л ууга 1 испиискэ хоруопката күлү кутан, икки хонукка туруора түһүллэр.

Буорун табан оҥор
Рассаданы тылыннарар, уопсайынан оҕуруот буора көпсөркөй, салгыны аһарымтыа, иҥэмтэлээх эттиктэринэн баай, туох да ыарыыта суох ыраас буолуохтаах.
Итини дьиэҕэ-уокка маннык бэлэмниэххэ сөп: 3 биэдэрэ буорга 1 биэдэрэ кунуһу уонна биэдэрэ аҥара кур көөбүлү, кыратык күлү кутан булкуйуллар. Оттон сибэккини үүннэрэргэ 2 биэдэрэ буорга биэдэрэ аҥара кунуһу уонна биэдэрэ чиэппэрэ кумаҕы булкуйан оҥорбут буор үчүгэй.
Үчүгэй буор 8-9 компоненнаах буолар. Кумах уонна сир үөһээҥҥи, алларааҥҥы кырсын буорун булкаһыга (2:1:1) сүрдээх көпсөркөй буолар. Кунус ууну тутарынан үчүгэй уонна үүнээйи үүнэригэр наадалаах микро-, макроэлеменнэри хааччыйар.
Анал сибэкки маҕаһыыннарыгар сылдьан «Биогумус» , «Живая земля» диэн бэлэм оҥоһуллубут буордар атыыланалларын көрбүккүт буолуо. Олору ыларга хомуоктамматах, дьиппинийэ кытааппатах, бүтүн суулаах, туох састааптааҕа ыйыллыбыт буорун талыҥ. Ол эрээри, маннык буор сүрдээх сыалаах буолар, ол иһин, бэйэтин эрэ буолбакка буорга булкуйан, кунус оннугар туһанарга сүбэлиэм этэ.

Тугу, хаһан?
Биэрэс суордуттан тутулуктанан 80-100 хонугунан аһын биэрэр, рассадатын кулун тутар 15-30 күннэригэр олордуллар.
Оҕурсу «Ефрейтор», «Петербургский экспресс», «Метелица» уонна «Вьюга» көрүҥнэрэ астарын 30-35, атыттар сүрүннээн 45 күнүнэн биэрэллэр. Онон суоттаан рассаданы теплицаҕа таһаарыах 20-чэ хонук иннинэ оҥоруллар, ол эбэтэр муус устар бүтүүтүн, ыам ыйын саҥатын эргин. Оттон сылытыллар теплицалаахтар төһө баҕарар эрдэ олордор кыахтаахтар. Холобур, биһиги 1 Маай эргин быһаары билигин хайы-сах олордо сылдьабыт.
Томат тахсар кэмэ арыый уһун. «Ультра-спелый» 80-85, «Раннеспелый» 90-110 хонугунан астарын куталлар. Онон, бэс ыйын ортотун эргин теплицаҕа таһаарар буоллаххына, рассадаҕын билиҥҥиттэн бэрийиэххин сөп.
Бу курдук, баклажаны муус устар бастакы аҥарыгар, хаппыыстаны муус устар иккис аҥарыгар, патиссону, кабачогу, моркуобу уонна тыкваны ыам ыйын ортотугар олордуллар. Төрдүгэр астаахтары сир куурбутун, буор сылыйбытын кэннэ аһаҕас буорга сиэмэнэн ыһыллар. Оттон сүбүөкүлэни уонна хаппыыстаны рассаданан олордуллар.
Оҕурсу, кабачок, патиссон уонна да атын тыкватыҥы культуралар сиэмэлэрин ыһыыга 1-1,5 ый иннинэ бэлэмнээн, сиэмэни өрбөх мөһөөччүккэ уган, сылытар ситим аттыгар 20 кыр. сылааска тутуллар. Оччоҕуна, үүнээйи аһын кутуута быдан эрдэлиир.
Сибэккилэртэн петуньяны, «Львинай зеви» уонна астраны билиҥҥиттэн саҕалаан, оттон бархатцылары, сальвияны, «Душистай табаҕы» муус устар бүтүүтэ олордуллар.

Хайдах иһиккэ олордуохха?
Сиэмэни үгүстэр нэлэгэр дьааһыкка тылыннарааччылар. Ити эрээри, манныкка үүнээйи силиһэ иилсиэ диэн рассаданы туспа иһиккэ олордор кыһалҕа күөрэйэр. Ол иһин, эрдэттэн биирдии атаҕынан анал иһиккэ тылыннаран үүннэриэххэ эмиэ сөп.
Оннук иһити билигин олус дэлэйбит үүт, кефир уонна натуральнай сок «Тетрапакет» хоруопкаларынан уонна «Роса» утах пластиковай бытыылкатын икки гына аҥардаан оҥостуохха сөп. Ону таһынан, кырааската суох үрүҥ кумааҕыттан ыстакаан оҥорон туттуллар. Бу ыстакаан кэлин бэйэтэ алдьанар буолан, теплицаҕа үрэйбэккэ олордуллар.
Элбэҕи олордор оҕуруотчуттар салапааны тигэн тутталлар. А 4 илиис устатын саҕа уһуннаах полиэтилен лоскуйун икки эҥэрин холбуу тигиллэр, түгэҕэ аһаҕас буолар. Рассаданы теплицаҕа олордорго, тигиллибит сиигин көтүрү тардан кэбиһиллэр.

Төһө дириҥнээхтик уонна арыттаахтык
Сибэкки бытархай сиэмэлэрин кумахха булкуйан баран ыстарыллар. Оттон оҕуруот аһын сиэмэтэ бөдөҥ буолар, ону бастаан сииктээх матырыйаалга силиһин тылыннара түһэн баран, бэйэ бэйэтиттэн 5 см арыттаах, 3-5 мм дириҥнээх хайаҕастарга баттанар. Олус хойуутук ыһыллыбыт рассада ыалдьар, үүнэрэ тардыллар уонна ыарыыга ылларымтыа буолар. Онон, кыаллар буоллаҕына туспа иһиттэргэ олордор ордук.

Ханна туруоруохха?
Рассаданы сырдык сиргэ, түннүкккэ (подоконникка эбэтэр онно остуолу тардан) туруорар үгэс баар. Ити сөп эрээри, өскөтүн бу иннинэ манна сибэккини туруора сылдьыбыт буоллахха, харыстаныы ньыматын туттар көдьүүстээх. Кыһыны быһа сибэкки турбут сиригэр үүнээйи ыарыыта олохсуйбут буолуон сөп, дьэ, олор саҥа сэрбэйэр намчы үнүгэһи начаас булуохтара. Ол иһин, түннүгү, подоконнигы уонна рассада иһитин кичэйэн сууйуллар, марганцовканан сайҕанар.

Сырдыгын табан оҥор
Рассада турар хоһо хараҥа буоллаҕына, 30-150 Вт лаампаны туһаныллар, эбэтэр фольгаттан оҥоһуллубут экран уонна сиэркилэ көмөтүнэн сырдыгы туттуллар. Ону халлаан хараҥара илигинэ, күн сырдыгын уһатар курдук, холбонор. Оттон улаҕаа, хараҥа сиргэ рассаданы бэрийэр кыһалҕа тирээтэҕинэ, лаампа уотун маҥнайгы икки нэдиэлэҕэ 16 чаас, кэлин 10-12 чаас устата холбонор.

Сылааһы сиэрдээхтик
Аһара сылааска уонна сииктээххэ турар рассада олус уһаан хаалар. Ол иһин, үнүгэс тахсыытыгар күнүскү температура 16-19 кыр. сылаас, түүнүн онтон эрэ арыый намыһах буолуохтаах. Рассада улаатан истэҕинэ, сылааһы 20-25 кыр. тиэрдиллэр. Уопсайынан, сиэмэ хаҕыгар ыйыллыбыт сүбэни тутуһар ордук.

Сиик быһаарар оруоллаах
Салгын уонна буор сөбүгэр сииктээх буолуохтаахтар. Сиэмэни сииктээх буорга анньыллар, үнүгэс быгыар диэри сабан туруоруллар. Куурарын саҕана, буор эрэ сиигирэрин курдук кута сылдьыллар. Салгын сииктээх буоллун диэн рассада аттыгар уулаах иһити туруоруохха сөп уонна рассада улаатан истэҕинэ, уунан ыстарыыны тэрийэр көдьүүстээх.

Эбии аһатыы
Бэйэ оҕуруотугар химикатынан үлүһүйбэт ордук. Оҕурсуну рассаданан турар кэмигэр төрүт эбии аһатымыахха сөп. Оттон теплицаҕа таһаарыахха диэри томаты биир, биэрэһи икки төгүл аһатыллар. Туохха да тэҥнэммэт саамай көдьүүстээх эбии аһылыгынан иҥэмтэлээх эттиктэринэн баай «Кемира люкс» буолар.

Иллээх ыаллар
Баччаларга киһи организма элбэх битэмииҥҥэ наадыйар. Онуоха күөх үүнээйи көдьүүстээх. 20-чэ хонугунан ситэр «кириэс салаат» диэн баар. Хаппырыыһа суох, сүрдээх судургутук үүннэриллэр. Туспа иһиккэ эбэтэр үрдүк умнастаах үүнээйи тулатынан үүннэрэн ылан, аска, тумаҕа туттуохха сөп.
«Сүбэһит» кэлиҥҥи таһаарыытыгар рассаданы көрүү-харайыы, сөрүүҥҥэ үөрэтии ньымаларын тустарынан биэриэхпит.

Балаһаны Раиса СИБИРЯКОВА бэлэмнээтэ. "Саха сирэ" хаһыат.