Былааҥҥар, идиэйҕэр, сыалгар-соруккар олоҕуран күүскэ үлэлээтэххинэ, хайаан да ситиһиилээх киһи буолуон. Төһө элбэхтик холоноҕун да, кыайыыга  түргэнник тиийиэн. Холонуугут ахсаана уонна эһиги  ситиһиигит быһаччы ситимнээхтэр. Кэрэ олоххо үктэнэр туһуттан манна баар 21 "хардыыны" оҥорун.

1. Ис кыаххын тилэри арый. Өйдөө: эн кыаҕын муҥура суох. Бу күҥҥэ диэри дьаныһан туран үлэлээбитин барыта - кэнэҕэһин кэнэҕэс өссө ордук кэрэхсэбиллээҕи ситиһэргэр бэлэмнэнии, эрчиллии тэҥэ буолар.
2. Олоҕун суолун солон. Тугу саҥарарын, дьаһанарын, тобуларын итиэннэ олоххор туох буоларын иһин толору эппиэтинэһи эн бэйэн эрэ сүгэҕин. Хайа да түгэҥҥэ атын дьону буруйдаама, эппиэтинэстэн куотунума. Ол кэриэтин хас күн ахсын туруоруммут сыалгын ситиһэргэ дьулус.
3. Кэлэр кэскилгин ай. Мин кыахпын туох да хааччахтаабат диэҥҥин бүк итэҕэй. Эн тугу баҕарбыккын барытын ситиһэр кыахтааххын. Туһааннаах усулуобуйа уонна муҥутуур кыах барыта эйиэхэ баарын курдук санаан туран, инники олоххун былааннаа.
4. Тугу ордук сыаналыыргын чопчулаа. Эн тус көрүүн - эн ким буоларгын быһаарар. Эн илэ-чахчы тугу итэҕэйэргин, эйиигин туох ордук долгутарын чуолкайдык билиэхтээххин. Тугу сөптөөх уонна  уөдьүүстээх дии санаабыккын өрө тут.
5. Сыалгын-соруккун чопчулаа. Бу сиргэ кэлэн, тугу ситиһиэхтээххин быһаарын. Барыта дьэҥкэ, чуолкай буоллаҕына, олоҕун дьоллоох, үлэн түмүктээх буолуоҕа.
6. Эн олоҕун сүрүн сыала тугуй? Олоххун оҥосторгор сүрүн идиэйэлээх буолуохтааххын. Атын сыалгын олоххо киллэрэргэр тирэх буолар сүрүн сыалы талан ыл, ону ситиһэр туһугар илиигин араарбакка, күүскэ үлэлээ.
7. Тус көрүүгүн ырыт. Бэйэн кыаҕын уонна тулалыыр эйгэн туһунан уопсай сыанабылын эн өйгөр-санааҕар,  быһыыгар-дьайыыгар хайа да төрүөттээҕэр ордук сабыдыаллыыр. Онон тус көрүүн үтүө сабыдыаллаах уонна ылыммыт сыалгар сөп  түбэһэр буоларын ситис.
8. Төрдүн-төбөтүн көр. Сүрүн сыалга тиэрдэр суолгун ымпыктаан-чымпыктаан ырыт. Билигин ханна сылдьаргын,  кэнэҕэһин ханна тиийиэхтээххин муҥутуур чиэһинэйдик бэлиэтээ.
9. Төһө үүнэн-сайдан иһэргин кэтээн көр. Иннигэр халбаҥнаабат болдьоҕу, чопчу ирдэбили туруор.итилэр үлэн таһымын сыаналыыргар, итиэннэ кэмигэр сөптөөх көннөрүүнү киллэрэргэр быһаччы көмөлөһүөхтэрэ.
10. Хайдахтаах да харгыстан иҥнимэ. Ыраланар сыалгар айаннаан иһэн, араас харгыһы хорсуннук туоруурун, кыһарыйар кыһалҕаны уонна тыҥааһыннаах мөккүөрү этэҥҥэ быһаарарын ситиһии  төрдө бҥолар. Өйгүн - санааҕын уурдаххына, тулуурдаах буоллаххына, хайа баҕарар кыһалҕаны кыайыан.
11. Үлэлиир эйгэҕэр тарбахха баттанар киһи буол. Эн талбыт эйгэҕэр саамай бастыҥ үлэһит, ону сэргэ ситиһиилээх тэрилтэ бас-көс киһитэ буолар кыахтааххын. ити эн тус сыалын буолуохтун.Маны ситиһиэххэр диэри күүскүн-күдэххин ууран туран үлэлээ.
12. Ситиһиилээх дьону кытта бодорус. Ситиһиилээх дьону кытта тэҥҥэ сылдьарын, бииргэ алтыһарын уонна үлэлиирин үрдүк ситиһиилэнэргэр быһаччы сабыдыаллыа. Бу күнтэн ыла сөбүлүүр, ытыктыыр, сыаналыыр эрэ дьоҥҥун кытта бодорус. Хотой буолуоххун баҕарар буоллаххына, хотойдору кытта тэҥҥэ көт.
13. Тугу гынаргын эрдэттэн торумнаа. Оннооҕор орто баайыылаах киһи үчүгэй былааннаах буоллаҕына, ыһыллаҕастык дьаһанар таһыччы өйдөөх гиэнийи ырааҕынан куоһарыан сөп. Былаан оҥостор үөрүйэҕин эйиигин үтүмэн ситиһиигэ тиэрдиэ.
14. Бириэмэҕин сөпкө аттара үөрэн. Бириэмэни табыгастаахтык аттарыы бириинсиптэрин (олох тургутугун ааспыт, туһалаахтара чуолкай бигэргэммит бириинсиптэр) сөпкө тутустаххына, үлэҥ, барыһын хас эмит бүк үрдүө.Үлэҕин саҕалыан иннинэ тугу ордук суолталыыргын чорбот. Онно бириэмэҕин хайдах көдьүүстээхтик туһанар туһунан толкуйдаа.
15. Сыалгын күн ахсын саҥалыы көр. Хас нэдиэлэ, ый ахсын инники былааҥҥын, сыалгын-соруккун хос бэрэбиэркэлэн. Туруоруммут сыалгар тиийиэхтээх суолун төһө сөбүн тургутан көр. Былааҥҥар көдьүүстээх уларытыылары киллэрэргэр мэлдьи бэлэм буол.
16. Сыалгын өйгөр оҥорон көр. Өйүн үөскэтэр уобарастарын сөпкө салайарга дьарыктан. Сыалгын өйгөр оҥорон көрө-көрө, ону олоххо киллэрбит курдук санаа. Эйиигин долгутар чуолкай уобарастар ис кыаххын ураннык уһугуннарыахтара. Оччоҕо, дьэ, баҕарар баҕан кырдьык туолуо.
17. Түгэх өйгүн уһугуннар. Тугу баҕараргын барытын толорор сүҥкэн күүс эн искэр саһа сытар. Бу модьу күүстэн идиэйэтэ уонна  иэйиитэ бэриһиннэр.
18. Талах курдук имигэс буол. Түгэх сыалгар бигэ эрэллээх буол, ол эрээри ону ситиһэргэ "имигэс" буол. Саҥа сүүрээҥҥэ, сонун иһитиннэриигэ аһаҕас буол.Сыалгын ситиһэргэр судургу уонна түргэн аныгы ньымалары туһан. Өскөтүн тугун эмэ табыллыбатаҕына, атын суолу көрдөө, ураты толкуйу тобул.
19. Айар дьоҕурун арылыннын. Эйиэхэ хайа баҕарар кыһалҕаныбыһаарар, сонун идиэйэлэри үөскэтэр сүҥкэҥнээхэй дьоҕур баар. Эн уһулуччу киһи (гиэний) буолар кыахтааххын. Аар айылҕа сүдү бэлэҕин сөпкө туһаннаххына, хайдахтаах да харгыһы уҥуордуон, соруммут соруккун ситиэн.
20. Күн ахсын толору дьарыктаах буол. "Ситиһиигэ тиэрдэр күүс" бириинсибин туһанан, хас күн аайы бииртэн биир хардыыны оҥорон,  сыалгар чугаһааттар чугаһаан ис.Хамсаннахха эрэ ситиһии кэлэрин өйдөөн кэбис.
21. сыалгын ситиһиэххэр диэри утумнаахтык үлэлээ.Атыттардааҕар уһуннук тулуктаһар дьоҕурун - кыайыы өрөгөйүн толору мэктиэлиир суос-соҕотох хаачыстыба. Дьаныр (дьүккүөр) - тус дьайыыгын бэрээдэктиир, бэйэн кыаххар эрэлгин күүһүрдэр бигэ ирдэбил. Хаһан даҕаны, туох да иһин мөлтөөн-ахсаан биэримэ!

Бу 21 хардыыга сыал туруорунуу, ону ситиһии кистэлэҥин туһунан сырдаттым.Бу бириинсиптэри тутустаххына, баай ис хоһоонноох, чаҕылхай, кэрэ олоххо үктэниэн. Билигин эйиигин туох да тохтотуо суоҕа. Соргулаах буол!

"Кыым"хаһыаттан. тохсунньу 17 күнэ 2013 сыл. Хабырыыл ТОРОТУОЙАП суруйуута.