Демография уонна социология чинчийиилэрэ көрдөрөллөрµнэн, аныгы обществоҕа хас биирдии бэһис-алтыс дьиэ кэргэҥҥэ дьахтар кэргэниттэн төһө эмэ аҕа саастаах буолар. Оттон эр киһи кэргэниттэн 10-20 сылынан аҕа буолара кими да соһуппат эбит.

Экспертэр маннык көстүү өссө да салҕанан бара туруоҕун сабаҕалыыллар. Кинилэр ыал буоларга санаммыт эдэр дьон тоҕо бэйэлэриттэн аҕа эбэтэр балыс дьону көрдүүллэрин, тэҥ саастыылаахтарын кытары алтыһыы тоҕо интэриэһиргэппэтин ырытан көрбүттэр.

ИЙЭ УОННА ОҔО

Бальзак, Руссо, Магомет курдук биллиилээх дьоннор ийэлэрин саастыы дьахталлары таптаан олохторун уһаппыттарын, дьолу билбиттэрин туһунан суруйаллар. Маннык таптал уонна бэйэ-бэйэҕэ курдаттыы тардыһыы кистэлэҥэ туохханый? Психологтар бигэргэтэллэринэн, тэҥэ суох паараларга үксүгэр ийэ буолар инстиннэрэ күүскэ сайдыбыт дьахталлар киирсэллэр. Оттон аҕа саастаах кэргэннээх эр дьоннор ийэлэрэ олус күүстээх характердаах эбиттэр. Уолаттар оҕо эрдэхтэриттэн ийэлэригэр аһара бас бэриммиттэр, ханнык да кыһалҕаны быһаарса үөрэммэтэхтэр. Итинник уолаттар улааппыттарын кэннэ ийэлэрин кэргэннэрэ солбуйаллар. Оттон «ийэ» оруолун толоро сылдьар дьахтар инстинэ уһуктан, олус дьоллонор. Бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрэн, дьоллоохтук олороллор эбит.

 ОЛОҔУ МЫНДЫРДЫК КӨРҮҮ

Маннык кэргэнниилэр бигэ туруктаах буолалларын биир төрүөтүнэн дьахтар мындыр өйө буолар. Олоҕу билбит уонна араас түһүүнү-тахсыыны көрсүбүт дьахталлар «бэйэбит гиэнэ» диэбиттэрин сыаналыы уонна харыстыы сатыыллар. Кинилэр олоҕу көрүүлэрэ уонна сиэри табыылара хардарыта сыһыаҥҥа көстөр өйдөспөт быһыыны-майгыны туоратарга көмөлөһөр.
Дьахтар айылҕатынан сымнаҕас майгылаах уонна тулуурдаах. Бэйэтин уонна кэргэнин итэҕэстэригэр «хараҕы сабары» сатыыр.

МӨЛТӨӨН БИЭРИМЭ

Үчүгэй куһаҕаннаах. Психологтар «таптал үс муннугун» үөрэтэ сылдьан маннык кэргэнниилэргэ эр дьоннор өрөлөспөт, эркин курдук эрэллээх кэргэннэрин албыннаан, туора-маары хаамалларыттан соһуйбуттар. Ити соһумар көстүү быһаарыллыыта судургу эбит. Кыһалҕата суох уу нуурал олох эр киһини мөлтөтөр, ээл-дээл оҥорор. Эр киһи сүрэҕин түгэҕэр чугас дьахтарыттан эдэр, тэбэнэттээх буолууну, кыыс оҕолуу «оонньоһууну» күүтэр. Наһаа истигэн, барытын кини оннугар толоро сылдьар кэргэнин кытары бэйэтин эр киһи курдук санаммат. Дьиҥнээх эр киһи буоларын атын дьахтарга көрдөрүөн сананар.
Онон дьахтар кэргэниттэн элбэх сылынан аҕа буоллаҕына, бастатан туран, наһаа тутулуктаах уонна өһөспөт буолара кутталлааҕын өйдүөхтээх диэн сүбэлииллэр. Ити алҕастары туоратарыгар эҥин араастык «оонньоһон», хаадьылаһан, букатыннаахтык киниэнэ буола илигин көрдөрүөхтээх. Дьахтар таайыллыбат таабырынынан кэргэнин күн аайы соһута, имэҥин уһугуннара сылдьыахтаах. Ол гынан баран, туохха барытыгар миэрэни билии кинилэр тапталларын уһатыа диэн сүбэлииллэр.

АЛҔАҺЫ ОҤОРОРТОН СЭРЭНИЭХХЭ

Дьахтар эҥин бэйэлээх кубулҕата ситиһиигэ эбэтэр таҥнастыыга тириэрдэр. Эр киһитигэр ийэ уонна кэргэн оруолун тэҥҥэ толоро сылдьан, миэрэни таһынан барбат буолуу дьахтарга олус ыарахан. Эр киһи кэргэнин ийэ курдук көрөр буоллаҕына, эр киһи оҕотук өйө-санаата баһыйар, бэлэмҥэ үөрэнэр, дьахтар тапталын ситиһэри наадалааҕынан аахпат буолар. Ити эр дьоннор кэргэннэригэр тапталлара уостарын биир сүрүн төрүөтэ буолуон сөп. «Эр киһи оҕо буолбатах, кини айылҕатынан кэрэ аҥаары харыстааччы уонна көмүскээччи эр бэрдэ буоларын умнумаҥ!» диэн сүбэлииллэр.

 АҔА СААСТААХ ЭР КИҺИ

Ардыгар дьахтар, төттөрүтүн, аҕатын тэҥэ саастаах киһиэхэ кэргэн тахсар. Кинилэри туораттан аҕа кыыһын илдьэ сылдьарын курдук көрөллөр. Чинчийээччилэр бэйэтиттэн аҕа саастаах киһиэхэ кэргэн тахсар дьахталлары хас да бөлөххө араараллар:
— Эдэр саастарыгар кыһалҕаны билэ сатаабакка, бэлэмҥэ бэрт буолар кыргыттар.
— Эрдэ атын киһиттэн оҕолоох дьахталлар. Материальнай уонна духуобунай өйөбүлгэ наадыйан, илиитин уонна сүрэҕин биэрэргэ бэлэм ханнык баҕарар кырдьаҕас киһиэхэ кэргэн буоларга сөбүлэһэллэр.
— Тас көстүүлэриттэн кыбыстан эбэтэр халлааҥҥа тиийэр баҕалара сиэрэ суох улаханыттан бэйэлэрин тэҥнээхтэригэр кэргэн тахсар кыахтара суох кыргыттар.
Эр дьон туһунан этэр буоллахха, кинилэр эдэр кыыһы кэргэн ылар баҕалара өйдөнөр. 40 саастаах эр киһи бэйэтин саастыыта таптыыр дьахтара аттыгар суох буоллаҕына, икки төгүл балыс дьахтары ыларын туох да мэһэйдээбэт, эбиитин олох-дьаһах өттүнэн толору хааччыллыылаах буоллаҕына.

АБЫЛЫЫР ЭБЭТЭР АЛБЫННЫЫР СААС

Киһи тас көстүүтүн көрөн, ардыгар дьиҥнээх сааһыттан уонча сылынан сыыһыахха сөп. Киһи баҕардаҕына, бэйэтин сааһын салайыныан сөп эбит. Оччотугар 50-60 саастаах эр дьону 40-50 саастаах киһи курдук ылыныахха эмиэ сөп. Өр эдэр көрүҥнээх сылдьыан баҕарар дьон эттэрин-сииннэрин сайыннараллар, йоганан дьарыктаналлар, диетаны тутуһаллар уо.д.а. Итинник эр дьоннор үксүгэр эдэр дьахталлары көрдүү сатыыллар.

БЭРДИМСИК

Араас солуута суох сериаллары уонна Голливуд киинэлэрин көрөн, 40-50 саастаах киһи дууһатын түгэҕэр бэйэтин импозантнай эр киһи курдук сананан, эдэр кырасаабыссаны эрэ көрдүүр. Кини бэйэтигэр тэҥэ суох саастаах кыыһы кэргэн ылара доруобуйатыгар хайдах дьайыан туһунан толкуйдаан көрбөт. Эдэр кэргэннээх эр киһи, ордук бастакы кэмҥэ, тэтиэнэх эккэ-сииҥҥэ тэҥнэһэ сатаан туох баар күүһүн барыыр. Итини этэллэр эбит: «Эдэр ойох эр киһини эдэримситэр» диэн. Ол гынан баран, маннык күүрүүлээх тэтим уһаабат – психика, доруобуйа эмсэҕэлиир, кэмин иннинэ уостар.
Ол иһин ыал буоларга санаммыт эр дьоннор 30 саас кэнниттэн түргэнник кырдьалларын, кинилэргэ стресс, бизнес, экология куһаҕаннык дьайарын учуоттууллара мэһэйдээбэт.
Оттон бэйэтиттэн аҕа саастаах кэргэннээх дьахтар түргэнник кырдьара ардыгар харахха быраҕыллар. Тоҕо диэтэххэ, кини эр киһитин физиологическай уонна психологическай тэтимигэр сөп түбэһэ сатыыр, ороҥҥо кыаҕын толору туһаммат. Дьахтар таптала суох олорор кыаҕа суох. Ол иһин тапталы уҥа-хаҥас көрдүү сатыыр. Туора сиргэ эдэр эр киһини кытары таптаһыы тугунан түмүктэнэрэ сэрэйиллэр...

ТАПТАЛ СААҺЫ БИЛИММЭТ?

Түмүктээбэккэ эттэххэ, билиҥҥи олоххо кэргэнниилэр саастара арыттаһыыта аһара улахан буолуо суохтаах. Оттон эдэр кэргэнниилэргэ эр киһи аҕыйах сылынан аҕа буолара өссө ордук дииллэр. Кэргэниттэн аҕа саастаах эр киһи туох баар сүгэһэри бэйэтин кэтит санныгар ылынар уонна кэргэнин харыстыыр. Итинтэн кэргэннии олоххо саамай наадалаах – дьахтары араҥаччылааһын күүскэ сайдар. Оттон дьахтар кэргэнин истиҥ иэйиилээх сыһыаныттан бэйэтин көмүскэллээх курдук сананар, тупсар, киһи эрэ ымсыырар дьахтарыгар кубулуйар.
Киһи хайа да сааһыгар тиийбитин иһин үөрүүнү-хомолтону билэр. Дьоллоох дьиэ кэргэннээх буоларга уонна оҕо-уруу төрөтөргө икки хааппыла курдук тэбис тэҥ буолуу булгуччута суох.

Ольга НИКОЛАЕВА. "Саха сирэ" хаһыат.