КҮН КУЙААРЫМА ТҮҮЛДЬҮТЭ:

ХААЙЫЫ
Түһээн хаайыыга олоруу - мунчаарыы, мунаахсыйыы, санаа хаайтарыытын бэлиэтэ.

ХААМЫЫ
Тохтообокко эрэ биир кэм хаамыы - дьыаланы туохтан саҕалыыртан, боппуруоһу хайдах быһаарартан мунаахсыйыы.

ХААН
Хаан - уруу-аймах бэлиэтэ, онон туох ханнык көстөрүттэн тутулуктаах.
Сырдык хаан - аймах дьон үөрэллэригэр, махтаналларыгар.
Хараҥа өһөх хаан - куһаҕан бэлиэ, аймахтар эйиэхэ кыыһыралларыгар.

ХААРТЫСКА
Ким эрэ хаартыскатын түһээн көрүү - куһаҕан сонуҥҥа, оһолго.

ХАЙА
Хайаҕа түргэнник хатаастан тахсыы - баҕа санаан түргэнник туоларыгар.
Онтон мантан иҥнэн, хайаны нэһиилэ дабайыы - бэрт эрэйинэн кыһалҕаттан тахсарга.
Хайаны кыайан дабайбакка хаалыы - дьыала ситиһиллибэккэ хааларыгар.

ХАРЧЫ
Кумааҕы харчыны үчүгэйгэ түһүүллэр, дьиҥнээхтик харчы кэлэригэр.
Алтан эбэтэр тимир харчыны - ыарыыга, кыһалҕаҕа.

ХААҺЫЫ
Туох эрэ хаһыыны истии - олоххо күчүмэҕэйдэр үөскүүллэригэр.
Билэр киһин хаһыытыыра - көмөҕө наадыйарын бэлиэтэ.

ХАТ ДЬАХТАР
Хат буолуу эбэтэр хат дьахтары көрүү - ыарыы ыалласпытын бэлиэтэ.

ХАТЫҤ
Хатыҥы кууһуу - доруобуйа тупсарыгар, үтүө сонуҥҥа.

ХАЧЫАЛ
Хачыаллыыртан дуоһуйуу - тугу эрэ ситиһэн үөрэргэ.
Хачыаллыыртан хал буолуу - быһаарыллан биэрбэт боппуруостартан сылтаан мунуу-тэнии, мунчаарыы.

ХОЛОРУК
Холорук - куһаҕан сонуҥҥа эбэтэр улахан сыыһаны оҥорорго.
Холорукка эрийтэрии - саахалланыыттан сэрэтии.

ХОМОЙУУ

Түһээн хомойор - төттөрүтүн үөрэргэ, кэһии тутарга.

ХОМУС
Хомуһу көрүү, хомуска оонньооһун - улахан ситиһиигэ эбэтэр туох эрэ дьикти күүппэтэх өттүттэн үөрүүгэ.
Алдьаммыт эбэтэр дьэбиннирбит хомус - харах уутугар, санаарҕааһыҥҥа.

ХОРУОНА
Түһээн хоруона кэтии - былаастаах үлэҕэ тахсарга, дьон махталын ыларга, хайҕанарга.

ХОТОЙ
Хотойу араастаан билгэлиэххэ сөп, ол хайдах туулу туһуургүттэн тутулуктаах.
Хотой күүстээх аанньаллаах киһиэхэ көстөр - ханнык да кыһалҕаҕа хаайтарбакка, куруук кыайыылаах тахсан, дьон сэргэ ытыктабылын ыларга.
Эр киһиэхэ хотой саба түһэрэ, тыҥыраҕынан соһоро эбэтэр түҥнэри тэбэрэ - бэйэтиттэн быдан күүстээх, кыахтаах киһиэхэ хоттороругар.
Дьахтарга - күүлэйи эккирэтимэ, иэстэбиллээх буолуо диэн сэрэтии бэлиэ.

Бравина

ХААЛТЫС
Түүлгэ хаалтыс бааныы — көргө-нарга сылдьарга.
Дъэрэкээн өҥнөөх хаалтыс — күүлэйтэн астынарга.
Хаалтыс киртийбитэ — ким эрэ бырааһынньыгы буортулууругар, ыһарыгар.

ХААМЫЫ
Сөбүлүү саныыр сирин уступ сатыы хаама, дьаарбайа сылдьарын — дуоһуйууну, уоскуйууну түстүүр.
Хараҥа тыа, уулаах-хаардаах хонуу уступ хаамыы — эрэй эбиллэригэр, үлэ үксүүрүгэр.



ХААН
Хаан — хаан-уруу аймаҕы көрсөргө.
Хаан тохторо — аймахтартан ким эрэ ыалдьарыгар, эбэтэр сүтэригэр.
Хааннаах илии — туох эрэ куттал суоһууругар.
Хааннаах таҥас — улахан сыыһа, буруй-сэмэ тахсарыгар эбэтэр куһаҕан сураҕы истэргэ.

ХААР
Ыраас хаарынан хаамыы, дьаарбайыы — үчүгэй сонуну истэргэ эбэтэр баҕа санаа туоларыгар.

ХААРТЫ
Сахаҕа хаарты — тыл сүрэ.
Атын омук толкуйунан, хаарты — албын-түөкэй быһыы бэлиэтэ.
Түһээн хаартылыыр — билэр киһини кытта иирсэргэ.
Хаартыһыттар оонньууларын көрүү — ким эрэ албыныгар киирэн, ночоотуруохха сөп.

ХААРТЫСКА
Түүлгэр хаартысканы көрүү, бэрийии — урукку доҕоттору кытта көрсүһэн ааспыты ахта саныырга.

ХААҺЫ
Түһээн хааһы буһарыы — улахан түбүккэ.
Хааһы сиир — илистэ үлэлээн, элбэх харчыны өлөрөргө.

ХАЙА
Хайаны дабайыы — дьыл тахсар сүрэ.
Хайаны дабайан өрө тахсыы — ситиһиигэ, дьылы этэҥҥэ туоруурга.
Үөһэ хайа үрдүгэр сылдьыы — санаа көтөҕүллүүтүгэр, туолуутугар.

ХАЙЫҺАР
Хайыһарынан сүүрэҕин — туохтан да иҥнибэккэ, харса суох иннин хоту таластаххына хайа баҕарар соругу ситиһэр кыахтааххын бигэргэтэр түүл.

ХАЛААН УУТА
Халаан уута — харах уута.

ХАЛААТ
Балыыһа халаатын кэтэ сылдьыы — кыратык ыарытыйан ыларга.
Дъиэҕэ кэтэр халаат — ыҥырыллыбатах ыалдьыт сүрэ.
Халаат атыылаһаҕын — ааһан иһэн тылга киирбиччэ билэр киһигин хаһан эмит таарыйаар диэбитин, киһин өс киирбэх эбиитин атын киһи батыһыннарыылаах тиийэн кэлэригэр.
Халааккын бөххө быраҕаҕын эбэтэр кимиэхэ эмэ биэрэҕин — бэйэн ыҥырбыт ыалдьыккар кэргэҥҥин күнүүлүү саныыргар.
Халааккын абырахтыыгын — соһуччу күндү ыал¬дьыт кэлэн үөрдэригэр.

ХАЛЛААН
Түүлгэ халлааҥҥа көтүү — ситиһиигэ, санаа туолуутугар.
Ыраас, үрдүк халлааны көрүү — дьоллоох тапталга.
Намыһах, хараҥа халлаан — дьоло суох тапталга.
Кытара кыыспыт халлаан — тапталга табыллыбакка.
Халлаантан сууллуу — буруйга-сэмэҕэ тардылларга, сууттанарга.
Туох эрэ халлаантан сууллара — чугас дьонун иэдээҥҥэ түбэһэллэригэр.
ХАЛЛААН КҮӨҔЭ ӨҤ |
Түүлгэ халлаан күөҕэ өҥ көстүүтэ — туохтан эрэ дьиксиниини, дьаахханыыны көрдөрөр эбэтэр туох эрэ уларыйыы тахсарын билгэлиир.

ХАЛТАРЫЙЫЫ
Түһээн халтарыйан, ханаабаҕа түһүү — күһэйиигэ бопторон, тугу да уларытар кыаҕа суоххун көрдөрөр, олоҕун мөлтөөн эрэрин сэрэтэр.

ХАМСА
Хамса, холтуун, кисиэт — харчы сүрдэрэ.

ХАПКААН
Хапкаан түүлгэ көстөрө — ДЬИҤ олоххо, омос көрдөххө, барыта этэҥҥэ курдук эрээри, туох эрэ куттал баарын биллэрэр.

ХАППЫЫСТА
Түһээн хаппыыста олордуу — биир тэҥ, чуҥкук олоххо.
Хаппыыста хомуйуу — кураанах кэпсэтиигэ, түбүккэ.

ХАПТАҺЫН
Хаптаһыны эрбээһин, уһаныы — куһаҕаҥҥа буолуон сөп.

ХАРА ӨҤ
Хара өҥ — кутурҕан, хомолто бэлиэтэ; туохтан эрэ дьиксинэргин, куттанаргын эбэтэр санаарҕыыргын көрдөрөр.

ХАРААБЫЛ
Хараабылга олорсон айаннааһын — ыалдьарга.

ХАРАНДААС
Харандааһынан суруйуу — сымыйа сураҕы истэргэ.
Харандааһы уктааһын — сымыйалыырга.
Харандаас тосторо — чугас киһин эн тускунан туох эрэ сымыйа сураҕы ыытарыгар.

ХАРАҤА
Им балай харанаҕа муна-тэнэ сылдьыы — мөлтөөн-ахсаан барарга эбэтэр үлэ-хамнас сөптөөх сыанабылы ылбатыгар.
Хараҥаттан сырдыкка тахсыы — ыарахаттары этэҥҥэ туоруурга.
Хабыс-хараҥаҕа илиин иминэн сирдэтэн, аа-дьуо иннин хоту сыҕарыйан иһэрин — өйгүнэн-санааҕынан таайаҥҥын, сүрэххинэн сэрэйэҥҥин, олоххор сөптөөх суолу тобуларгар.
Харанаҕа кими эрэ сүтэрэрин — улаханнык кыыһыраргар, кими эмэ хомоторгор.

ХАРАҤАЧЧЫ
Арҕаа омуктарга хараҥаччы — ордук санааһын сүрэ.
Хараҥаччы уйатын көрүү — эн кими эрэ ордук саныыргар.
Хараҥаччы ырааҕынан көтөрө — эйигин ордук саныылларыгар.

ХАРАХ
Түүлгэ харах кыайан аһыллыбата, көрбөт буолара — ночоотурууга эбэтэр мөлтөөһүҥҥэ, күүс-кыах эстэригэр, ыалдьарга.
Хараҕын уоттаммыта — улахан бырааһынньыкка ыҥырыллар чиэскэ тиксэргэ.
ХАРДАҔАС
Хардаҕас кыстанан турара — элбэх харчыга.
Оттор маһы хайытыы — үөрүүгэ-көтүүгэ.
Хардаҕас маһы кыстааһын — барыска.
Оттук мас атыылаһыы — уһун халтай кэпсэтиигэ.
Оттук маһы атыылааһын — сотору олох билбэт киһигин кытта этиһэргэр.

ХАРТЫЫНА
Хартыынаны көрүү — ким ыыппыта биллибэт куһаҕан суругу тутарга.
Хартыына атыылаһыы — дьиэ-кэргэн иһигэр кыратык кыҥкыйдаһан ыларга.
Хартыына ойуулааһын — харчыны сыыһа туттарга.

ХАРЧЫ
Сахаҕа көмүс, алтан харчы — харах уута, онон хар¬чыны сүтэрии, кимиэхэ эрэ биэрии үчүгэйи, үтүөнү түстүүр.
Кумаа$ы харчы — үчүгэйгэ көстөр, онон кумааҕы харчыны булуу, ааҕыы, ылыы — байары мэктиэлиир.
Арҕаа омуктарга кумааҕы харчы — кыһалҕаҕа көстөр.
Кумааъы харчыны сүтэрии, киһиэхэ биэрии — улахан харчыны ыларга.
Алтан, үрүн көмүс харчы — саҥа дьыала табылларыгар.
Кыһыл көмүс харчы — ситиһиигэ.
Элбэх харчы көстөрө — улахан түбүккэ.
Кимиэхэ эрэ харчы биэрии — ол киһилиин кыыһырсарга.
Харчы иэс ылыы — дьиэ иһинээди айдааҥҥа.

ХАРЫЙА
Харыйа — кутурҕан маһа.
Харыйа сууллара — киһи өлөрүгэр.
Харыйа атыылаһыы — ыараханнык ыалдьарга.
Харыйаны киэргэтии — ыалдьыбат туһугар куһаҕан дьаллыктартан аккаастанарга сэрэтии.
Харыйа тула үҥкүүлээһин — өтөрүнэн дьылҕа туох да үчүгэйи тосхойботугар.

ХАҺЫАТ
Хаһыат — улахан сонуну истэргэ.
ХАҺЫЫ
Туох эрэ дьулаан үөгү иһиллэрэ эбэтэр тыа кыыла хаһыытыыра — билэр киһин улаханнык эчэйэригэр эбэтэр туох эмэ быһылааҥҥа тубэһэригэр.
Бэйэн хаһыытыырын, үөгүлүүрүн — дьиэ иһигэр айдаан тахсарыгар.

ХАТЫЙЫЫ
Хатыйыыттан оҕуннаххына — үлэҕэр соһуччу мэһэй көстүө.

ХАТЬҤ
Сахаҕа хатыҥ — хотун дьахтар сүрэ.
Арҕаа культураҕа хатыҥ — үөрүү, дьол бэлиэтэ.
Хатыҥы олордуу — дьолу түстээһин.

ХАТЫЫ
Хатыы, туох эрэ хатыылаах — куһаҕан дьаллыкка, арыгыга, сүүйсүүлээх оонньууга ылларыы бэлиэтэ.

ХАТЫЫС
Хатыыһы бултааһын, атыылаһыы — дьолгун бэйэн уһанаргар.
Хатыыһы астааһын — туох эрэ дьоһуннааҕы кыайарга-хоторго.
Хатыыс сиир — элбэх харчыланарга.

ХАХАЙ
Хахай - куттал, куттаныы бэлиэтэ.
Килиэккэҕэ олорор хахай — сэрэхтээх буолары эрэйэр түүл.
Хахайы имэрийии, аһатыы — чугас киһини быыһыырга.
Хахайы өлөрүү — кутталлаах түгэни мүччү түһэргэ.

ХАХХАН
Саха төрут толкуйунан, хаххан — иирэр сүрэ.
Түүлгэ хаххан көстөрө — ханнык эрэ биллибэт куһаҕан күүстэр суоһуулларын бэлиэтэ.
Хаххан хаһыытыыра — куһаҕан сурахха, билэр дьоҥҥор куттал суоһууругар.

ХАЧЫАЛ
Хачыал атын дьиэҕэ көһөргө көстөр.

ХОЛЛОРООН
Ханаабаттан, холлороонтон кыайан тахсыбакка эрэйдэнэрин — бэйэн өйгүнэн, кыаххынан кыайан тобулбат уустук балаһыанньаҕа киирбитин бэлиэтэ.

ХОЛОРУК
Холорук, холорукка эрийтэрии — ыалдьыы сүрэ.

ХОЛУОЧУК
Түһээн холуочуйбут эбэтэр үөрэн чэпчээбит буоллаххынҕа — туох эрэ дъыалан табылларыгар, үөрэргэр.

ХОМУНУУ
Айаннаары малы-салы хомунуу — арахсыы, тэйсии бэлиэтэ.

ХОМУС
Хомус эбэтэр чуораан тыаһа — туох эрэ дьиктини истэргэ.
Хомус тардыы — мэнэрик, удаҕан буоларга.

ХОМУУТ
Сахаҕа хомуут — айан сүрэ.
Нууччаҕа хомууту түүлгэ көрүү — тойоттортон мөҕүллэргэ.
Бэйэн хомуут кэтэрин — тапталлааҕын эйигин баҕарбытынан дьаһайарыгар.

ХОР
Хор ыллыыра — олох тупсарыгар.
Хорга ыллыырын — оруна суох таптыыр киһигин күнүүлүүргэр.
Билэр киһин хорга ыллыыра — ол киһилиин этиһэргэ, атааннаһарга.

ХОРҔОЙОР СИР
Хорҕойор сир - ыксаллаах, куггаллаах кэмҥэ түүлгэ киирэр.
Хорҕойор сири оҥостуу, тутуу — куттанарын, долгуйарын барыта этэҥҥэ ааһарыгар.

ХОРТУОППУЙ
Хортуоппуй — этэҥҥэ олоруу бэлиэтэ.
Хортуоппуй олордуу — улахан барыстаах дьыаланы саҕалыырга.
Хортуоппуйга уу кутуу — сотору нэһилиэстибэ ыларга.
Хортуоппуй хостооһун — олох биир тэҥ эриэ-дэхси буоларыгар.

Ким эрэ хортуоппуй хостуурун көрүү — чугас дьон болҕомтолоох сыһыаннарыгар.
Хортуоппуй ыраастыыр — үгүстүк үлэлээн, элбэх харчыны өлөрөргө..
Хортуоппуйу буһарыы — уоскуйууга, санаа туоларыгар.

ХОРУОП
Саха толкуйунан, түүлгэ хоруоп көстөрө — олоҕо суохтан куттаныы, диксинии бэлиэтэ, туох да куһаҕаны түүйбэт.
Аныгы киһи хоруобу түһүүрэ — доҕорун сыбаайбатыгар ьҥырылларыгар.
Хоруобу уһаныы, оҥоруу — чугас киһин ханна эрэ айанныырыгар эбэтэр арахсарыгар.
Хоруоп сакаастыыр — үчүгэйэ суох көрсүһүүгэ.
Хоруобу көтөхүү — сыыһа-халты туттан, буруйга-сэмэҕэ тиксэргэ.
Хоруопка сытаргын көрөрүн — улахан ситиһиигэ, кыайыыга-хотуута эбэтэр аймахтаргар оҕо төрүүрүгэр.
Билэр киһин хоруопка сытара — ол киһи үптээх-астаах буоларыгар.
хос
Аана, түннүгэ суох хоско соҕотоҕун хаайтарарын - дьону кытта сыһыанын биллэ мөлтүүрүгэр, соҕотоҕун сылдьарга күһэллэргэр.

ХОТОЙ
Хотой — киһини булар сүрэ.

ХОТОН
Хотон иһэ барыта саах буолара — сүөһү элбииригэр.
Хотоҥҥо сааҕы күрдьүү — сүөһү быстарыгар.

ХОТУУР
Түүлгэ хотууру көрүү — туохтан эрэ соһуйарга, өмүрэргэ.

ХУДУОҺУОННЬУК
Түһээн худуоһунньук буолбутун — таптыыр уонна таптатар дьоллооххун.
Уруһуйдуурга үөрэнэҕин — сотору иккиттэн биири талар эрэйгэ түбэһэргэ.
Худуоһунньугу көрсүү — албыҥҥа киирэн биэриэххин. сөп: сэрэнэ сырыт.