Саха сиригэр эрдэ уонна хойуутаан ситэр моркуоп суортара үчүгэйдик үүнэллэр. Биһиги усулуобуйабытыгар сыл аайы ьигэтик үрдүк үүнүүнү биэрэр оройуоннаммыт Витаминная -6 , Нантская-4 уонна НИИОХ-336 суортар бааллар. Ону таһынан үгүс оҕуруоччуттар Лосиноостровская – 13 уонна Шантане-2461 суортары сөбүлээн үүннэрэллэр.

Витаминная – 6

Хойуутаан ситэр суорт. Сибиэһэйдии уонна хаһаанан сииргэ анаммыт. Араас астары оҥорорго уонна кэнсиэрбэлииргэ туттуллар. Бастакы сүмэх бородууксуйаны үүнээйи быган тахсыаҕыттан 46-68 хонугунан ылыахха сөп, оттон техническэй ситиитэ 72-87 хонугунан буолар. Үрдүк үүнүүлээх , товарнай силис аһа 91% тиийэр, амтана үчүгэй, кыһын бэркэ кыстыыр. Силис аһын ыйааһына60 – . 100 г., уһуна 13-15 см, диаметра 3-4 см, формата цилиндрическэй, уһуга мултугур.

Нантская – 4

эрдэ ситэр суорт. Өр бириэмэҕэ хаһаанарга сөбө суох, ол иһин сайын, күһүн уонна кыһын саҥатыгар сибиэһэйдии араас астары оҥорорго, кэнсиэрбэлииргэ тутталлар. Маҥнайгы сүмэх бородууксуйаны үүнээйи быган тахсыаҕыттан 44-68 хонугунан ылыахха сөп, онтон техническэй ситиитэ 70-085 хонугунан буолар. Үүнүүтэ үрдүк,товарнай силис аһа 90% тиийэр . Сайын устата почва сиигэ биир тэҥэ суох буоллаҕына, моркуоп силис астара хайыта бараллар,, ол кэмҥэ оҥоруохха наада. Силис аһын ыйааһына 53-90 г ., формата цилиндрическэй мултугур уһуктаах, ол гынан баран хайдах усулуобуйаҕа үүнэриттэн тас көрүҥэ уларыйыан сөп. Силис аһын сүнньэ (сердцевинэ) кыра, төгүрүк, өҥүнэн моркуоп этиттэн уратыта суох.

НИИОХ – 336

Хойуутаан ситэр суорт, үүнээйи быгыаҕыттан техническэй ситиитэ 63-98 хонук. Силис аһын кээмэйэ уһун, тас көрүҥэ сарбыллыбыт конус курдук, ыйааһына 92-107 г, амтана үчүгэй, уһуннук хаһааныыга туттуллар.Көпсөркөй буороу сөбүлүүр уонна күһүн сир тоҥуута ыһарга сөптөөх суорт.

Лосиноостровская – 13

Хойуутаан ситэр, үрдүк үүнүүлээх. Үчүгэйдик кыстыыр суорт. Силис аһын кээмэйэ уһун, формата цилиндрическэй, сүнньэ кыра, төгүрүк, өҥүнэн моркуоп этиттэн уратыта суох. Силис аһын ыйааһына 95 – 150 г., амтана үчүгэй, каротина баайынан үгүс суортары баһыйар. Күһүн сир тоҥуута ыһарга туттуохха сөп.

Шантане - 2461

Хойут ситэр суорт, үүнэр кэмэ хайа да суортааҕар уһун, ол иһин биһиги усулуобуйабытыгар эрдэ ыһар ордук. Силис аһа кылгас буолан баран бөдөҥ, тас көрүҥэ сарбыллыбыт конус курдук, этин өҥө кытархай ;атын суортарга тэҥнээтэххэ арыый сырдык), этэ кытаанах, минньигэс. Үчүгэй сыттаах. Силис аһын сүнньэ улахан, сороҕор сырдык араҕас өҥнөөх буолар. Кыһыҥҥы хаһааныыга хайа да суортааҕар ордук тулуурдаах, аҕыйахтык буорту буолар.

Моркуоп үүнээйитин биологията.

Моркуоп хардары таары куоппаһыгар икки сыллаах үүнээйи. Маҥнайгы сылыгар сэбирдэхтэр үүнэллэр уонна силис ас үөскүүр. Иккис сылыгар боппуолдьаҕа кыстаабыт силис аһы олортоххо, сибэккилээх умнас үүнэр уонна сиэмэлэнэр. Моркуоп сиэмэтэ олус бытархай, тахсыыта намыһах (65-80%) уонна 2-3 сыл устата үүнэр свойствотын сүтэрбэт. Моркуоп көпсөркөй буордаах, элбэх кунустаахкумах ардайдаах туой (легкий суглинок) уонна туой ардайдаах кумах (супесчанай) почваларга үчүгэйдик үүнэр. Почва реакцията нейтральнай уонна биллэр-биллибэт аһыы буолара табыгастаах.
Моркуоп сиэмэтэ 3-4 кыраадыс сылааска тыллар. Саас буор 10 кыраадыс буоллаҕына 20-25 хонон баран быгаллар, оттон 18-20 кыраадыс сылааска 10 хонугунан.
Моркуоп силис аһа салгын температурата 20-25 кыраадыс буоллаҕына түргэнник улаатар. Моркуоп сиэмэтин күһүн сир тоҥуон иннинэ ыстахха саас эрдэ үүнээйилэрэ бытыгыраан тахсаллар. Моркуоп куйааһы олох сөбүлээбэт, ол иһин кини сымнаһыар климаттаах дойдуларга үрдүк үүнүүнү биэрэр. Саҥа быкпыт да, улааппыт да үүнээйилэр - 3 -5 кыраадыс хаһыҥнары тулуйаллар, онтон силис астара – 1 -2 кыраадыс тымныыга буортуйаллар уонна хаһаанарга сөбө суох буолаллар.
Саха сиригэр моркуоп үүнэригэр халлаан сырдыга дэлэгэй, онон моркуоп үүнэрэуонна сайдара түргэтиир.
Моркуоп үүнэр кэмигэр ууга наадыйара биир дэхси буолбатах. Сиэмэ тыллар кэмигэр уонна үүнээйи быкпытын кэннэ биир нэдиэлэ устатаордук элбэх ууга наадыйар. Ол иһин сиэмэлэри сииктээх буорга ыһар ордук.
Моркуоп силистэрэ үүнэн дириҥҥэ баар почва элбэх сииктээх араҥатыгар тиийдэхтэринэ, үүнээйи курааны тулуйар буолар. Силис астара улаатар кэмигэр моркуоп элбэх ууга наадыйар. Ити кэмҥэ почва куурдаҕына силис астар улааталлара тохтуур. Куурбут буор эмискэ күүскэ илийдэҕинэ моркуоп аһа хайыта барар. Почва алыс илийдэҕинэ үүнээйи силиһигэр салгын тиийбэт, үүнэрэ туормастанар, үүнүүтэ намтыыр. Салгын наһаа кураанах буолааҕына силис ас кытаатар, симэһинэ аҕыйыыр, хаачыстыбата мөлтүүр.
Моркуоп элбэх аһылык элеменнарын почваттан ылар. Үүнээйи үчүгэйдик үүнэригэр азот, фосфор, калий почваҕа тэҥ хабааннаахтык баар буолуохтаахт ар. Азот тиийбэт буоллаҕына үүнээйи сэбирдэҕэ бытааннык үүнэр, саһарар, онтон өлүөн сөп. Оттон азот наһаа элбэх буоллаҕына моркуопка элбэх нитрат мунньустар. Хаһаанар кэмҥэ силис ас буорту буолара үксүүр. Фосфор үүнээйи саҥа үүнэн эрдэҕинэ силис сайдарыгар улахан көмөлөөх. Почваҕа калий тиийбэтэҕинэ сэбирдэхтэргэ бороҥ бээтинэлэр үөскүүллэр, үүнээйи ыарыыны тулуйар туругун сүтэрэр, силис ас саахардаах веществота аҕыйыыр.
Үүнээйи быган тахсыбытын кэннэ маҥнайгы уонна иккис нэдиэлэ устата моркуоп силис аһа төһө уһуннаах уонна хайдах формалаах буолара быһаарыллар. Сүрүн силис аллаараа үүнэн иһэн хорутуллубатах кытаанах буорга тиийдэҕинэ үүнэрэ тохтуур. Оччоҕо ойоҕос өттүнээҕи силистэр үүнэннэр биир үүнээйигэ хас да силис ас үөскүүр. Ол иһин буору дириҥник тиэриэххэ чаастатык көбүтүөххэ наада. Моркуопка почва механическай састааба улахан суолтаны ылар. Ыарахан туой почвалаах учаастакка моркуобу үрдүк кирээдэҕэ үүннэрэр ордук.

Сиэмэни ыһыыга бэлэмнээһин.

Моркуоп олус бытааннык үүнэр, сиэмэтэ ыһыллыбытын кэннэ ото 18-20 хонугунан быгар. Сиэмэни түргэнник тылыннарар хас да ньыма баар:

Дыгдатыы. Кураанах сиэмэлэри өрбөх мөһөөччүккэ куталлар уонна ыһыах 10-12 хонук иннинэ инчэҕэй тымныы почваҕа көмөллөр. Дириҥэ 20 см буолар. Ыһар күҥҥэ почваттан хостоон таһааран 20-25 мүнүүтэ устата тарҕатан сараҕаталлар уонна ыһаллар.
Барбатирование. Сылаас (25 кыраадыс) уулаах иһиккэ кураанах сиэмэлэри куталлар, уонна суукка устата кислороду эбэтэр салгыны аквариум компрессорынан киллэрэн аэрация оҥороллор. Ити кэнниттэн сиэмэлэри ууттан таһааран баран өрбөххө суулууллар уонна холодильник ортоку долбууругар 3-5 суукка туталлар. Ыһыах иннинэ сиэмэлэри сараҕытыллар.
Дражирование. Моркуобу ыһыах 3-5 хонук иннинэ биирдии ыстакаан бороһуок курдук илдьирийбит торфаны уонна кунуһу холбоон иҥэмтиэлээх булкаас оҥороллор. Өссө биир ыстакаан убаҕас ынах сааҕын (коровягы) бэлэмнииллэр. Биир лиитирэлээх бааҥкаҕа 1-2 остолобуой ньуоска кураанах моркуоп сиэмэтин куталлар, онтон 1-2 иҥэмтиэлээх булкааһы, 1 остолобуой ньуоска убаҕас ынах сааҕын эбэллэр, онтон бааҥканы хаппахтаан баран 1-2 мүнүүтэ устата күүскэ сахсыйаллар. Сахсыйа туран иҥэмтиэлээх булкааһы уонна убаҕас ынах сааҕын өссө икки төгүл эбэллэр. Сиэмэлэр хаҕынан бүрүллүбүттэрин кэннэ кумааҕыга тарҕатан куурдаллар.
Илитии. Моркуоп сиэмэтэ олус бытааннык тыллар. Ону түргэтэтэр сыалтан сиэмэлэри 20 мүнүүтэ устата итии ууга (50 кыраадыс) сылытан баран, үс чаас устата мас күлүн биир сууккатааҕы настойкатыгар (биир остолобуой ньуоска күл 0,5 л ууга) илитиллэр уонна сараҕытыллар. 1 л. Сылаас ууга (30 кыраадыс) ½ чаайнай ньуоска борнай кислотаны, 0,5 чаайнай ньуоска нитрофосканы суурайаллар уонна сиэмэлэри 1 суукка устата илитэллэр. Сиэмэ үрдүнээҕисуурадаһын араҥата 1,0-1,5 см буолуохтаах. Өскөтүн итинтэн элбээтэҕинэ сиэмэлэр тахсымтыалара аччаан хаалыан сөп. Сиэмэни илитэр бириэмэҕэ4-6 чаас буола буола сурадаһыны уларытан уонна булкуйан биэрэллэр. Онтон ыраас уунан сайгыыллар уонна холодильникка инчэҕэй тирээпкэҕэ суулаан 2-5 сууккаҕа уураллар.


Сири бэлэмнээһин уонна уоҕурдууну киллэрии.

Моркуоп үрдүк быйаҥнаах көпсөркөй почваҕа үчүгэйдик үүнэр. Кинини сүбүөкүлэ, хортуоппуй, помидор, хаппыыста үүннэриллибит сиригэр ыһаллар. Моркуобу үүннэрэр кирээдэни күһүҥҥүттэн дириҥник (25-30 см) хаһан бэлэмниир ордук. Саас туойдаах ыарахан почваны 18-20 см дириҥҥэ хаттаан хоруталлар, оттон кумахтаах чэпчэки почваны көннөрү көбүтэллэр. Почваны хорутар эбэтэр көбүтэр бириэмэҕэ 5 см дириҥҥэьиирдии остолобуой ньуоскасуперфосфаты уонна хлористай калийы 1 кв. м. Иэҥҥэ киллэрэллэр. Өскөтүн ааспыт сылга ноһуому почваҕа куппатах буоллахха 1 кв.м. иэҥҥэ 3-5 кг кунуһу (перегнойу), биирдии остолобуой ньуоска суперфосфаты, хлористай калийы киллэриэххэ сөп. Сибиэһэй ноһуому куттахха моркуоп аһа элбэхсалаалаах буола үүнэр, ол иһин сибиэһэй ноһуому моркуоп үүннэрэргэ туттубаттар.

Ыһыы.

Моркуобу саас эрдэ буор сииктээҕэр ыһар ордук. Маассабай ыһыыны ыам ыйын 15-20 күннэригэр ыыталлар. Итинтэн эрдэ ыстахха туох да куһаҕана суох буолааччы. Кирээдэ туората 100-110 см уонна устата хотуттан соҕуруу диэки буоллаҕына үчүгэй. Кирээдэни устатынан 3 см кэтиттээх уонна 2-2,5 см дириҥнээх сиэмэ ыһар 5 дьурааны тардаллар. Маҥнайгы уонна бэһис дьуҥраалары кирээдэ кытыытыттан 10-11 см тэйиччи оҥороллор, дьураалар икки ардылара 20-22 см буолар.
Сиэмэни ыһыах иннинэ дьурааларга уу ну эбэтэр кыһыл өҥнөөх марганцовка сурадаһынын куталлар. Онтон дыгдатыллыбыт сиэмэлэри саахымат бэрээдэгинэн 1-1,5 см арыттаан 2-2,5 см дириҥҥэ ыһан баран өрүс кумаҕа булкаастаах торфаны эбэтэр кунуһу табыгыратан куталлар уонна кыраабыл кэтэх өттүнэнкыратык чиҥэтэн биэрэллэр. Кирээдэ сиигэ көппөтүн, уонна буор түргэнник сылыйдын диэн пленканан дэгдэччи сабаллар. Пленка уонна кирээдэ буорун икки арда 10-15 см буолар. Моркуоп ото бытыгыраатын кыттапленканы ылаллар уонна уу кутан барансэрэнэн 3-4 см дириҥҥэ буору көбүтэллэр, сыыс отун үргүүллэр. Кирээдэни сабарга полиэтиленовай пленка оннугар лутрасил, спанбонд диэн сабыы матырыйаалларын тутуннахха үүнээйи быган баран күн уотуттан наһаа итийэн өлөн хаалара суох буолар.

Аҕыйах да буоллар түргэнник тыллар редис, салаат сиэмэлэрин моркуобу кытта бииргэ ыстахха, дьураалар икки ардыларын эрдэ көбүтэн сыыс оттору өлөртүөххэ сөп.

Үүнээйини көрүү – харайыы.

Моркуоп үүнээйитин көрүү-харайыы үлэтинэн: сыыс оту үргээһин, дьураалар икки ардыларын көбүтүү, сайын устата устата үүнээйилэри иккитэ убатыы, сир сиигин ыһыгыннарбат гынакэмигэр уу кутуу уонна үүнээйилэрдьүдьэх көрүҥнээх, бытааннык үүнэр буоллахтарына ноһуом эбэтэрминеральнай уоҕурдуулар сурадаһыннарынан эбии аһатыы буолаллар.
Үүннээйилэр бэйэ бэйэлэрин мэһэйдэспэккэ үүннэхтэринэ моркуоп үчүгэй астаах буолар. Дьиҥнээх маҥнайгы эбэтэр иккис сэбирдэх тахсыбытын кэннэ моркуоп үүнээйилэрин икки ардылара 2-3 см буоларын курдук убаталлар.. От ыйын бүтүүтүгэр, атырдьах ыйын саҥатыгар иккис убатыыны 4-5 см арыттаан оҥороллоруонна үүнээйилэри көннөрөн, кыратык көмөн биэрэллэр.
Моркуоп үүнээйитэ курааннаатаҕына силис аһын симэһинэ аҕыйах, кыбыс кытаанах буолар.Оттон олус элбэх сииктээх сиргэото наһааүүнэр, аһын сүнньэ (сердцевина) улаатар уонна ас кутара бытаарар. Ол иһин кыра эрдэхтэринэ нэдиэлэҕэ 2-3 төгүл уу куталлар. (3-4 л/кв.м). Моркуоп силиһэ соноон бардаҕына нэдиэлэҕэ биирдэ – иккитэ маҥнай 10-12 л/кв.м, онтон 15-20 л/кв.м тиэрдэ улаатыннаран куталлар. Атырдьах ыйыгар уу нуорматын 8-10 л/кв.м диэри кыччаталлар.
Моркуобу ыһыах инниэ почваҕа сөптөөх уҕурдуулар киллэриллибит уонна почва бэйэтэ аһылык элеменнэринэн баай буоллаҕына үүнээйилэри эби аһаппакка да, үчүгэй үүнүүнү ылыахха сөп. Өскөтүн үүнээйилэргэ аһылык тиийбтэҕинэ сайын устата биирдэ иккитэ эбии аһатар табыгастаах. Маҥнайгы эбии аһатыыны үүнээйи быыаҕыттан биир ый буолан баран оҥороллор. Онно 10 литр ууга биир остолобуой ньуоска нитрофосфаны суурайаллар уонна 5л 1 кв.м. куталлар.



Үүнүүнү хомуйуу.

Атырдьах ыйын саҥатыгар силис астар диаметрдара 1,5-2 см тиийдэҕинэ үүнээйилэри убатан моркуобу пучковай бородууксуйаҕа хомуйаллар. Хомуллубут силис астар бөдөҥнөрүн талан 10-15 устуукана сүүмэх баайаллар уонна түргэнник атыылыыллар.
Моркуоп сүрүн үүнүүтүн сэтинньи маҥнайгы декаатыгар олус күүстээх хаһыннар түһэ иликтэринэ, кэлимсэ хостоон хомуйаллар. Лаппаахынан тиэрэн хостуурга элбэх силис астар бааһыраллар, ол иһин тимир атырдьаҕы туттар ордук. Уһуннук хаһаанарга анаан моркуобу арыый хойуут хомуйаллар. Сылаас күннэргэ хомуллубут моркуобу сонно тута боппуолдьаҕа хаһаанарга уурбаттар. Хаһааныах иннинэ хас да хонук устата сөрүүн сиргэ туталлар.

Хаһааныы.

Күһүн силисастары хаһаана уурбут кэннэ +4 температураҕаморкуоп тыллан үнэн барар уонна куһаҕаннык кыстыыр. Ол иһи боппулдьаҕа моркуобу уурарга аан маҥнайгыттан сөптөөх срүүн температура олохтонуохтаах. Моркуобу хаһаанарга салгын сиигэ улахан оруолу ылар. Кыһын устата салгын сиигэ халбаҥнаабакка биир кэм үрдүк буолуохтаах. Кураанах салгыҥҥа моркуоп аһа хатан хаалыан, ыалдьан буорту буолуон сөп.Мркуобу хаһаанарга саамай үчүгэй усулуобуйанан: салгын температурата 0-1, сиигэ 90-95% буолар.
Үгүстүк моркуобу дьааһыкка сииктээхкумаҕынан быыһаан ууран хаһааналлар. Ыарыылары утары охсуһар сыалтан кумахха кыратык миэли эбэтэрумайбыт испиэскэни булкуйуохха сөп. (10 кг кумахха 100-200 г).
Силис астары туойунан эбэтэр испиэскэнэн бүрүйүү үчүгэй түмүгү аҕалар. Туойга эбэтэр испиэскэҕэ уу кутан сүөгэй курдук сурадаһын оҥороллор. Онно моркуоп силис астарын 2-3 мүнүүтэ уган ылаллар уонна вентиляция көмөтнэн куурдаллар. Куурдаҕына чараас хахтанар, оччоҕо моркуоп аһа куурбат уонна сытыйбат.
Моркуобу 40-50 кг кииэр истээх полиэтиленовай куулга кутан баран баайбакка аһаҕас туруору ууран хаһааналлар. Куул иһигэр сиик, сөтөөх кислород уонна углекислай газ баар буолан моркуоп аһа үчүгэйдик кыстыыр. Куулу баайдахха түргэнник углекислай газ мунньуллар, онон кислород аҕыйыыр, оччоҕ 2-3 нэдиэлэнэн моркуоп аһа сытыйан барар.

Львова П.М. "Силис астаахтар. Луук араас көрүҥнэрэ" - Дьокуускай: Бичик, 2006.