Дьиҥ медицинскэй өйдөбүлгэ алкоголизм диэн чаастатык, кэмин билбэккэ итирдэр утахтары иһииттэн ыалдьыы ааттанар.
Алкоголизм киэҥник ылыллар суолтата маннык: бу доруобуйаҕа, олоххо, үлэҕэ общество уйгутугар буортулаах бары сабыдыаллар холбоһуктара, олор итирдэр утахтары (арыгыны) кээмэйэ суох иһииттэн үөскүүллэр. Иһэччи эрэ барыта алкоголик буолбат, ол эрээри тиһигин быспакка, мэлдьи иһэр дьоннор алкоголик буолар аналлаахтар. Көннөрү иһэр дьону алкоголиктартан хайдах араарыахха сөбүй? Ону чуолкайдык араарыы чэпчэкитэ суох суол. Ол эрэн киһи алкоголик буолан эрэрин эбэтэр чахчы алкоголик буолбутункөрдөрөр сүрүн сибикилэр бааллар.
Алкоголизм ыарыытыгар ылларбыт дьоннору билгэлиир үс бэлиэ баар:
- Арыгыга тардыстыы күүһүрүүтэ, куруутун кыра кыра да буолар иһиэҕи баҕарыы;
- Арыгы иһиигэ бэйэ хонтуруола сүтүүтэ, кыайан бэйэни туттуммакка элбэх арыгыны иһэн итирэн хаалыыга тиийии;
- Итириктээһин кэнниттэн нөҥүө күнүгэр "абырахтаннахха" эрэ сатанаркурдук буолуу.
Бу барыта киһи арыгы кулута буолбутун туоһулуур чинчилэринэн көстөллөр. Бу үс сүрүн чинчилэри күүтэ сатыыр сатаммат. Үһүөннэрэ бииргэ холбоспут буолбатахтарына "алкоголизмҥа дылы ыраах" диэн толкуйдуур сыыһа. Оннооҕор итилэртэн биирдэстэрэ да хомолтолоохтук биллэн барыыта, дьулааннаах сигнал буоларын, онтон ыла эт-хаан, майгы-сигили өртүнэн кэхтии саҕаланарын, киһи арыгыгаылларан эрэрин билиниэн наада.
Арыгы дьаатыгар ылларыы саҕаланыыта.
Арыгыны кытта бастакы билсиһии үксүгэр эдэр сааска, кыра уолчаан, обургу уол, кыра кыысчаан, улаатан эрэр кыыс буолар кэмигэр саҕаланааччы. Ити кэмҥэ оҕолор улаата охсуохтарын баҕараллар, ол иһин улахан дьонсиэрин тутуһа сатыыллар, дьэ ити кэмҥэ кинилэр бастаан арыгы амтанын кытта билсэллэр. Кырдьык, амсайыы эрэ. Өссө иһэ түһүөхтэрин дьоммут билиэхтэрэ диэн куттаныылара, сорох арыгыга тардыһыыта мөлтөҕө, харчы суоҕа уонна арыгы сыта да, амтана да наһаа куһаҕана тохтотор.
Хойу, киһи кыанар, хамнаһы бэйэтин үлэтинэн аахсар буоллаҕына, иһэр сылтах элбээн иһэр. Ордук ити сылларга эдэр дьон арыый тутулуга суох буола сатааһыннара, чэпчэки олох дьайыытын түргэнник ылыныылара, кыраттан да үөскээбит бастакы атааннаһыылар, сыыһа санааҕа оҕустарыы баар буолаллар, ол иһигэр "арыгы истэхпинэ - барыта ааһыа" диэн өй-санаа үөскүөн сөп.
Арыгы буортутун, кини хойукку содулларын өйдөөбөккө 18-20 саастаах эдэр дьон араас сылтаҕы булан иһэн бараллар. Сорохторго ити таах ааһар. Кинилэр итириктээһин буортуттан атыны тугу да аҕалбатын өйдүүллэр, онон иһэллэрин сэдэхситэллэр. Сорохтор, ордук сүрэхтэрэ, быардара, эбэтэр атын ханнык эмэ органнара мөлтөөн эрэрин биллэхтэринэ, адьас быраҕаллар. Оттон сорохтор, чаастатык арыгыны иһээччилэр, бэйэлэрэ да билбэккэ арыгыга ылларан бараллар.
Арыгыга үөрэнии сыыйа ордук сылаабай характердаах дьоҥҥо үөскүүр. Маныаха киһи тус бэйэтин киһи быһыытынан уратылара улахан суолтаны ылаллар. Арыгыга бэйэлэрин эрэммэт, ыарахан психическэй охсуллууну кыайан тулуйбат, тулалыыр дьону кытта тапса охсору сатаабат дьон ордук чэпчэкитик ыллараллар. Ол эрээри итириктээһин уонна алкоголизмынан муус доруобай дьоннор ыалдьаллар, ол кинилэр ис майгыларын, өйдөрүн-санааларынинтириэстэрэ кыараҕаһын туоһута.
Алкоголь хороччу улаатан эрэр оҕо организмыгар ордук кутталлаах. Хроническай алкоголизм үөскүүрүгэр оччо уһун бириэмэ барбат, бу түгэҥҥэ арыгылааһын сайдыыта хас да этабы көтөн ааһар. Оҕолор бэйэлэрэ да билбэттэринэн алкоголизм ыарыытыгар ылларбыттара баар буолар.
Арыгыһыт төрөппүттэрдээх оҕолор, бэйэлэрэ испэтэхтэрин иһин, тус бэйэлэригэр психическэй өртүнэн улахан охсууну ылаллар. Куттал, саат-суут, төрөппүттэри абааһы көрүү - арыгыһыттар ортолоругар олорор оҕо чувствота итинник. Кинилэр нервэ-психика өртүнэн эмсэҕэлииллэр, муҥкук, хоргус, онтон-мантан куттана сылдьар, бэйэлэригэр эрэммэт буолаллар. Кинидлэр түргэнник сылайаллар, өйдөрүгэраанньа тугу да туппаттар, болҕомтолоро мөлтүүр, үөрэҕи куһаҕаннык ылаллар.
Арыгыны наһаа иһии сүрүн төрүөттэрэ.
Арыгылааһын биир сүрүн төрүөтүнэн үгэс буолан хаалбыт иһии сиэрэ - туома, араас сылтахтар буолаллар. Ити түктэри үгэстэр адьас арыгыны амсайбатах да киһини боруобалатарга, эбэтэр кыратык иһэр киһини лаппа холуочуйуор дылы иһэргэ күһэйэллэр. Сорох, киһи барыта иһэр дии санаан исиһэр, онтон үөрэнэн истэҕин аайы оннук түбэлтэҕэ сылдьара үксээн барар. Иһиигэ тоҕоостоох сылтах элбэх: көрсүһүүгэ уонна арахсыыга, аччыктаатахха эбэтэр тоттоххо, аппетит көтөҕөргө, тоҥууттан эбэтэр кутталтан, мунчаарыттан уонна үөрүүттэн, юбтлейга эбэтэр киһи көмүүтүгэр, айаҥҥа, сынньалаҥҥа, малааһыҥҥа уонна да атын араас түгэннэргэ. Дьэ итинник киһи үксэ билинэр арыгы иһии сылтахтара, абыычайдара, сиэрдэрэ, үгэстэрэ үөскүүллэр, олору тумнар чэпчэкитэ суох суол.
Арыгы иһиитигэр ылларыы сүрүн төрүөттэрэ элбэхтэр