Кыыс-кийиит, уол - күтүөт.

Ыал буоларга быһаарынан, ЗАГС дьиэтин боруогун атыллаан киирэн сайабылыанньа биэрдигит. Маннык дьоһуннаах хардыыны оҥоруоххут иннинэ тугу толкуйдаатыгыт?

Ис сүрэххититтэн ыал буоларга баҕардыгыт дуу, эбэтэр былааннамматах кыһалҕа күөрэйэн таҕыста дуу? Дьэ, ол иһин олохтоохтук өссө толкуйданнынар диэн биир ыйы соруоктаан эһиги сайабылыанньаҕытын кэтэһиннэрэллэр. Бу кэмҥэ тугу гыныаххытын сөбүй?

Баҕар оччо-бачча болҕомто ылыллыбатах олус наадалаах боппуруостар күөрэйиэхтэрин сөп. Ол иһин:

• Доруобуйаҕытын бэрэбиэркэлэнин: венеролокка, ону таһынан кыыс гинеколог, уол андролог быраастарга көрдөрүнүн. Тыҥа ыарыыта элбээн иһэринэн флюорограммаҕа сылга биирдэ түһүн.
• Тымныйыыттан ордук кыыс эмсэҕэлиир. Атаҕа тоҥоруттан маатката, яичниктара, бүөрэ тымныйар, уу үөскүөн, искэн, эт үүнүөн сөп. Дьэ ол иһин дьыл кэмин көрөн таҥныан, гинеколог сүбэтин толору тутуһуон наада.
• Хааҥҥыт састаабын быһаартарын. Өскө резус (+) (-) дьон холбостохторуна оҕолонумуохтарын, эбэтэр биир эрэ оҕолонуохтарын сөп. (+) (+), (-) (-) резустаах дьон бэйэ бэйэлэригэр сөп түбэһэллэр, оҕо-уруу тэнитэллэр.
• Киһи сир-халлаан ситимигэр олорорун быһыытынан гороскопкутун үөрэтин.
• Төрдүгүтүн - уускутун үөрэтин. Чугас аймахтыылар холбоһон хаалар түбэлтэлэрэ эмиэ баар буолар. Араас наследственнай ыарыылар кэлин көбөн тахсыахтарын сөп. (бокоорор, ньиэрбэ ыарыытын араас көрүҥэ. быччыҥ ситэри сайдыбатын араас көрүҥэ о.д.а.).
• Чөл олоҕу тутуһун! Үөрүн-күтүн, эйэ дэмнээх буолун.

Кыыс оҕо - ыал ийэтэ.

Бэйэн баҕаран, умсугуйан туран ыал ийэтэ буолар ытык эбээһинэскин талан ылбытын - хайҕаллаах суол.

Ыал ийэтигэр чэпчэкитэ суох, ыарахан сүгэһэр сүктэриллэр. Ол эрэн ыарахаттары эрдээхтик тулуйдаххына, онтун үтүөнэн эргиллиэ, үөрүүтэ үгүс буолуо.

• Олоҕун аргыһын хара маҥнайгыттан сылаас тапталгынан угуттаан, сылаастык - сымнаҕастык сыһыаннас.
• Кини туох интириэстээҕин, тугу ордук сөбүлүүрүн ээр-сэмээр искэр үөрэт уонна онно сөптөөх түмүгү оҥорон саталлаахтык дьаһан.
• Аҥардастыы атаахтыы сатаама, эн эрэ бары хаппырыыскын толоруохтааҕын курдук өйдөөмө.
• Кэргэнин итэҕэһин-быһаҕаһын чорбоччу тутан сирэй-харах анньыма, күүркэтэн биэримэ, өсөһүннэримэ, хомотума, хоргутуннарыма. Ол оннугар ээр-сэмээр, күлэ-оонньуу сэмэлиир сөп, ону кини ордук ылыныа.
• Дьиэҕин-уоккун, иһиккин-хомуоскун куруук ыраастык тут, үлэ кэнниттэн дьиэ иһинээҕи киһи барыта үөрэ-көтө сынньанарын курдук.
• Таҥаһын-сабын ханна кэтэринэн көрөн сууйан-сотон, наардаан таҥыннар.
• Кини тугу баҕарарын хара маҥнайгыттан кыыһырсан туран утарсыма. Холобур, бултуубарабын дьиэтэҕинэ үөрэ-көтө тугу сатыыргынан тэрийэн, алҕаан ыыт. Бултуйбатах да буоллаҕына хомойбуккун биллэримэ, хата, тото-хана аһат, сылаастык, уутун хана утуйарын курдук дьаһан. Тугу да бултуйбатаҕыттан бэйэтэ санаататүһэн, сөп буолан, дьиэтин боруогун атыллыаҕа.
• Киирбит ыалдьыты эдэриттэн-курдьа5аһыттан тутулуга суох үөрэ көрһс. Төһө да сылайдаргын, киэһэ хойут утуйдаргын сарсыарда эрдэ тур. Быйыл да, былыр да дьахтар эрдэһит. Эрдэ туран сарсыардааҥҥы аһын бэлэмнээн дьонун үлэҕэ, оҕолорун бэрийэн детсадка, оскуолаҕа атаарар.
• Ас астыырга араас рецептэр элбэхтэр, олору керен, сонун аһы уларыта сылдьан, кыраны да үлүннэрэн, тотоойу гына астаа.
• Иистэнньэн бэрдэ буоларга үөрэн. Муодаттан тахсыбыт, эбэтэр кыччаабыт таҥастары быраҕыма. Билиҥҥи үйэҕэ таҥас лоскуйдарыттан аттаран араас үчүгэй таҥастары тигэргэ литература элбэх, эбэтэр кырдьаҕастартан үөрэнэн тигиэххэ сөп.
• Баайыынан эмиэ дьарыгыр, эргэ баайыы таҥаһы өһүлэн, саҥа таҥаһы баайан таһаар.
• Айылҕаттан бэриллибит талааҥҥын сайыннаранкумааҕыттан, түүттэн, туостан, туойтан арааһы оҥорон дьиэҕин-уоккун киэргэт, быыстапкаларга кытын.
• Дьиэҥ иһэ-таһа араас өҥнөөх сибэккинэн киэргэйдин, оҕуруот аһын арааһын олордон, араастаан астаан, хаһаанан дьоҥҥун аһат.
• Ынаҕы, сылгыны, дьиэ кыракый харамайдарын иитэн, хаһаайыстыба хаһаайката буол.
• Кыыс оҕо оҕолоннохпуна эрэ ситэри ыал ийэтэ буоллум дии саныыр. Ол иннинэ тугу билиэхтээҕий? Сылаастык таҥныахтаах, ыараханы көтөҕүө суохтаах, ол эрэн хамсана-имсэнэ сылдьыахтаах, дьиэтин иһин бэрийбитин курдук бэрийиэхтээх.
• Этин-сиинин уларыйыытыттан дьиксиниэ суохтаах, токсикозтуурун бу ыарыйдым быһыылаах дии санаан эми мээнэ иһиэ суохтаах, ити айылҕата.
• Ийэ эмийин туохтааҕар да харыстыахтаах, ол наадатыгар тоҥорбот, ыга тутар бюстгалтеры кэппэт. Бэһис ыйыттан гинеколог сүбэтинэн эмиийин кытта үлэлиэхтээх, а.э. эмиийин түмүгүн тардыалаан биэрэр, суунан баран хоччорхой таҥаһынансотон эрчийэр, үүт киирэр кэмигэр аргыый аҕай имэрийэн хомуогурбатын ситиһиэхтээх.
• Ийэ буолаары сылдьар киһи сахалыы аһаан, оҕотун, күн сирин көрө илигиттэн, төрүт аска үөрэтиэхтээх.
• Үүт киирэрин наадатыгар иҥэмтиэлээхсаха төрүт аһын аһыахтаах. Оҕотун эмтэрэнийэ буолбут үөрүүтүн толору, дуоһуйа билиэхтээх.
• Ийэ оҕотун эмтэрэ олорон оҕо инникитин түстүүр, сылаастык сыллаан оҕотун сытыттан дуоһуйууну ылар.

Уол оҕо - ыал аҕата.

• Ыал аҕата - дьиэ кэргэн дурдата-хаххата, эркинэ, өҕүллүбэт өһүөтэ, кэлэҥнээбэт сиһэ.
•  
• Уол оҕо аҕатын батыһа сылдьан үлэ араас көрүҥэр, булка-алка эрдэттэн үөрэнэр, олох бары бырыынчыктарын иҥэринэр.Үрүҥ да, хара да үлэни көрөн турбат үлэһит бэрдэ үүнэн, ситэн хотон, олоххо бэлэмнээх киһи тахсар. Үлэһит киһи киэҥ-холку майгылаах, дириҥ толкуйдаах, ырааҕы өтө көрөн анаарар.
•  
• Урут быһаҕын угун сатаан кыстыбат, сүгэтин угун сатаан уктаммат уол оҕо диэн суоҕа. Оттон билиҥҥи кэмҥэ "бэйи мин кэнэҕэс ыал аҕата буолуом" диэн бэйэтин инники уустук олоххо бэлэмнээбит уол оҕо сэдэх курдук. Билиҥҥи уол техника араас көрүҥүн баһылаабытын иһин, дьиэ-уот көрүүтэ-истиитэ диэн эмиэ баар.Бу - олох төрдө. Ол иһин эдэр ыал аҕатыгар аҕыйах сүбэлэри биэрэбит:
• Ыал аҕатын ытык эбээһинэһин дууһаҕынан ылыныахтааххын.
• "Хайдах хаһаайын олорор тиэргэниттэн биллэр" - диэн мээнэҕэ эппэттэр. Онон дьиэн таһын, далгын, уһанар сиргин, уо.д.хаһаайыстыбаҕа сыһыаннаах тутууларгын ыраастык, бэрээдэктээхтик тутарга хара маҥнайгыттан кыһан.
• Сатаабат үлэҕэр аҕа көлүөнэттэн үөрэн. "Сатаабаппын"диэн тылы хаһан да туттума, "мин булгу сатыахтаахпын! диэн искэркүүстээх санааны иҥэр.
• Эр киһиэхэ аналлаах туттар сэп-сэбиргэл, булт тэрилэ киһиэхэ биирдэ баар буолбат. Ону буларгахарчылаах, харчыта суох үлэ диэн тала сатаабакка, төһө кыалларынан түсүһэн үлэлээ. Хара көлөһүҥҥүнэн булбут үбүн күндү, сыаналаах. Ол түмүгэр атыыласпыт малын-салын барыта дьиэ кэргэнинтугунан да кэмнэммэтүөрүүтэ буолуо.
• Туруктаахтык олорор эдэр ыаллар хаһаайыстыбаларын ээр-сэмээр көр-иһит, үөрэн, ол эрэн ордугурҕаама. Чэпчэкитик булуллубут баайдааҕар үлэнэн булуллубут мал-сал хаһан баҕарар күндү, үйэлээх! "Тыалынан киирбит холоругунан тахсар" диэн өс хоһооно баарын умнума. Чэпчэкитик булуллубут үп-харчы хаһан баҕарар күлүк өрүттээх. Ону өйдөө, онтон туораа!
• Булт-алт сиэрин-туомун тутус, оҕолоргор иҥэр.
• Айылҕаҕа бултуу, сир астыы бараргытыгар дьиэ кэргэнинэн бары бииргэ сылдьын, айылҕа быйаҥыттан бэрсиһиннэрин, дуоһуйа сынньанын.
• Нэһилиэнньэ ортотугар барар бары общественнай тэрээһиннэргэ күхтөөхтүк кытын. Дьон сэргэ ортотугар сылдьар киһи өйө санаата сырдык, ыраас буолар. Спорт араас көрүҥнэрэ элбэх, онон тиһигин быспакка дьарыктанан, сатыы да хаамар - бу эмиэ туһунан көрүҥ. Эт-сиин чэбдик буолуута өй-санаа ырааһын көрдөрөр.
• Куһаҕан дьаллыкка ылларыма, онтон тэйэ тутун, оччоҕоэрэ дьиэ иһэ толору дьоллоох буолуо.
• Кэргэҥҥҥин куруутун кийиит кыыс курдук кэрэтийэн, күлэн-үөрэн мичилийэ сылдьыыта эн сылаас сыһыаҥҥытан тутулуктааҕын өйдөө! Кини сылга тас көстүүтэ хаста да уларыйыан сөп. ол этигэр-сиинигэр физиологическай уларыйыылар баралларыттан тутулуктаах. Ол аайы чэпчэки санаа-оноо киирэрин өйгүнэн-санааҕынан хам баттаа.

Кэргэнниилэр бэйэ бэйэлэригэр сыһыаннара

Эһиги иккиэн тус-туспа ыал, улуус оҕолоро холбостугут. Түөлбэ-түөлбэ бэйэтэ дьарыктаах, сиэрдээх-майгылаах. Ол курдук ыал эмиэ. Баҕар эн ийэлээх аҕа соҕотох эбэтэр элбэх оҕолоох ыал оҕото буолуон, баҕар тулаайах буолан оҕо тэрилтэтигэр иитиллибитин эбэтэр соҕотох ийэ, аҕа, эбэ, эһэ ииппитэ буолуо.
Бу араас эйгэҕэ иитиллибит буолаҥҥыт өйгүт-санааҕыт тус:туспа буолара биллэр. Төһө да хараххытынан хайҕаспыккыт, сүрэххитинэн сөбүлэспиккит иһин, өй санаа сөп түбэспэтэ диэн эмиэ баар суол. Маннык мэһэйи арай күүстээх эрэ таптал кыайар кыахтаах.
Таптал - айылҕа айбыт сүдү күүһэ. Арай маҥнайгы умсугуйууну (инистиини диэххэ дуу) алҕас таптал дии саннаан холбоһооччу үгүс. Дьиҥ тапталынан холбоспут ыаллар тапталларын төлөнө олохторун устатасөҕүрүйбэт. Биир кэлим ситим буолан холбоһоллор.

Т.С. Куприянова. "Эһиэхэ, эдэр ыалга". "Бичик" 2010.