Кини өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар 1938 с. доруобуйа харыстабылын наркомуттан саҕалаан, Совнарком бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан (1939-1943), сирэй бэрэссэдээтэлинэн (1943-1946), баартыйа обкуомун бастакы сэкирэтээринэн 1946 сылтан 1951 сылга диэри үлэлээбитэ. Сталины кытта сирэй көрсөн кэпсэппит, Саха сирин инники сайдыытын сүрүн боппуруостарын киниэхэ туруорбут, ону таһынан, өрөспүүбүлүкэни салайарга кини “алгыһын” ылбыт киһи буолар. Ити кэмнэргэ Саха сирин инники сайдыытыгар, нэһилиэнньэтэ туруктаах олохтоох буоларыгар үгүс үлэни ыыппыта. Бэйэтэ үөрэҕэ төһө да кыра буоллар, сахалыы олохтоох өйдөөх буолан, дойду ааттаах-суоллаах учуонайдарын анаан мунньан, кэпсэтэн, Саха сирин инники сайдыытын олугун уурбута. Кини туһунан кэнники сүүрбэччэ эрэ сылтан бэттэх бэлиэтээн, ахтан ааһар буоллубут. Онон үгүс көлүөнэ кини туһунан билиитэ адьас кыра, суоҕун да кэриэтэ.

 

   Хамначчыттан саҕалаан өрөспүүбүлүкэ бастакы салайааччыта буола үүммүт, өйүн-санаатын, олоҕун барытын дойдутун, дьонун-сэргэтин туһугар ис сүрэҕиттэн анаабыт, үрдүкү дуоһунаска тахсаары ким да сирэйин-хараҕын манаабатах, илин-кэлин түспэтэх, үтүө буола сатаабатах киһи. Кэлин бэйэтэ өйөөн үрдүк дуоһунастарга таһаарбыт эдэр көлүөнэ салайааччылара кини үтүө аатын тэпсибиттэрэ. Онно даҕаны Илья Егорович бэйэтин аатын буолбакка, саҥа салайааччылар сыыһа хайысханы ылбыттарын, саха норуотун устуоруйатын, суруйааччыларын, саҥа үөскээн эрэр интэлигиэнсийэтин көмүскэһэн Сталиҥҥа, Маленковка ССКП КК тиийэ суруйбута архыыпка хараллан сытар. Онно: “... Нынешний обком партии ищет в Якутии подпольный центр буржуазных националистов, а во мне – вдохновителя национализма. В нашей республике национальных партийных и научных кадров не так много... Постоянное необоснованное подчеркивание национализма среди якутской интеллигенции глубоко ошибочно и не соответствует действительности. ... Отдельные карьеристические элементы начали делать клеветнические выпады на меня. Я фактически отстранен от руководящей партийной работы и самостоятельной работы по советской линии. Три месяца сижу без дела...” – диэбит.

 

   Мин Чурапчы аҕа көлүөнэтэ И.Е. Винокуровы ытыктаан, махтанан, “Мөлөкүүрэп барахсан баар буолан, биһиги тыыннаах хаалбыппыт” диэн ааттыыр биир төрүөтүн сырдатыахпын баҕарабын. Кини иннинэ да, кэннинэ да биир да улахан салайааччыны боростуой дьон “барахсан” дииллэрин истибэппин.

 

   Биллэрин курдук, 1942 с. күһүөрү обкуом бүрүөтүн уурааҕынан Чурапчы 41 холкуоһун дьонун, оҕотуттан аарыма кырдьаҕастарыгар тиийэ үүрэн киллэрэн, Бэстээххэ аһаҕас халлаан анныгар 10-20 хонук сытыартаан баран, хоту Булуҥҥа, Эдьигээҥҥэ, Кэбээйигэ балыктата диэн, адьас кыстык хаар түһүөн эрэ иннинэ, ким да кэтэспэтэх, биир да дьиэтэ-уота суох, үгүстэрин кураанах кумах биэрэккэ тимир баарсанан тиэйэн илдьэн сүөкэтэлээбиттэрэ.

 

   Бу дьаһал соһуччу, туох да бэлэмэ суох ылыллан, дьон туһа диэн кыһамньыта суох толоруллубута. Ол түмүгэр тыһыынчанан киһи дьиэтэ-уота суох атын сиргэ хоргуйан, тоҥон, дойдуларын ахтан, ытаан-соҥоон өлбүттэригэр бу дьаһалы ылбыт, олоххо киллэрсибит биир да салайааччы эппиэккэ тардыллыбатаҕа бэркиһэтэр эрэ.

 

   Билигин “бүрүөҕэ боппуруоһу дьүүллэһиигэ И.Е. Винокуров уонна Чурапчытааҕы баартыйа оройкуомун I сэкирэтээрэ Я.Д. Белолюбскай “бастаан үлэни кыайар эр дьону ыытыаҕыҥ” диэн эппиттэрин бүрүө чилиэннэрэ утарбыттара” диэн суруйаллар. Ол гынан баран И.Е. Винокуров ити сабыылаах мунньахха адьас да сылдьыбатах, боротокуолга кини аата ыҥырыылаахтар да ортолоругар суох. Итинник санааны, тыллары кини уураах тахсыбытын билэн эрэ баран эппит буолуон сөп уонна ол сөбүлэспэт санаатын 1943 с. баартыйа VIII пленумугар обкуом үлэтин күүскэ кириитикэлииригэр эппитэ:

 

   “... Перегибы имели место и по другим мероприятиям: по организации рыбной промышленности, выразившийся в переселении колхозников Чурапчинского района без какой-либо подготовки для этого, что привело к потере огромного количества скота. Колхозников, не желавших выезжать со своих родных полей, исключали из колхозов, немедленно облагали индивидуальным налогом. Имея инструкции Наркомата рыбной промышленности о выдаче колхозникам-рыбакам рыбы в порядке поощрения, на практике рыба не выдавалась, по существу, это запрещалось. Колхозникам запрещали ловить рыбу для личного потребления даже самым примитивным способом”, – диэбит.

 

   Ол пленумҥа И.Е. Винокуров салгыы бүрүө аптарытыаттаах чилиэннэрэ (сахалар Сидорова С.П., Аммосов П.В.) оройуоннар балаһыанньаларын, усулуобуйаларын бэркэ билэн олорор эрээри, тус санааларын туруорсубаттар диэн кириитикэлээбит.

 

   Манна даҕатан эттэххэ, Я.Д. Белолюбскай ол бүрүөҕэ “Чурапчы холкуостарын көһөрүүнү утарсан быыгабар ылбыта” диэн суруйуу, хомойуох иһин, эмиэ алҕас. Ону архыыптан кэлин көстүбүт кини суруга туоһулуур уонна адьас атын хайысханы биэрэр.

 

   1943 с. от ыйыгар Совнарком бэрэссэдээтэлинэн ананаат, И.Е. Винокуров “Кэбээйи оройуонугар көһөрүллүбүт Чурапчы холкуостарын хаһаайыстыбаннай тутулларын тупсарыыга уталыппат дьаһаллар” диэн 17 пууннаах улахан уурааҕы бэлэмнэтэр. Дьэ, бу уураахха көһөрүллүбүт дьон олохторун-дьаһахтарын арыый чэпчэтэргэ быһаччы дьаһал ылыллыбыта. Үлэлээбэт кырдьаҕастарга, инбэлииттэргэ, ыарыһахтарга, тулаайах оҕолорго уонна сэрииһиттэр дьиэ кэргэннэригэр нуорма бурдук олохтоммута. Бу иннинэ кинилэргэ бурдук бэриллибэт этэ, үлэлээн балык туттарбыт эрэ дьоҥҥо бэрт кыра бэриллэрэ. Кыамматтарга биир кэмнээх харчынан көмө оҥоһуллубута. Чурапчыларга олохтоох балыксыттары сыһыарбыттара, балыктыыр тэрилинэн хааччыйыыны көрбүттэрин таһынан, анал сылаас таҥаһы (баата ыстаан, тэлэгириэйкэ, ис таҥас уо.д.а.) бэрдэриигэ тиийэ тэриллибитэ. Үөрэх, Доруобуйа министиэристибэлэригэр тулаайахтары оҕо дьиэлэригэр олохтуурга, ыарыһахтары, инбэлииттэри уталыппакка эмтииргэ-томтуурга сорудахтаабыттара. Итини сэргэ Үрдүкү Сэбиэт Бүрүсүдьүүмүн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Е.К. Припузова салайар бырабыыталыстыба хамыыһыйатын тэрийэн, Кэбээйигэ көһөрүүгэ барбыт дьон, холкуостар балаһыанньалара хайдаҕын үөрэтэ-билсэ ыыппыттара.

 

   Ити уураах олоххо тута киирэн барбытыттан, көһүрүллүбүт чурапчылар арыый тыын ылбыттара, хоргуйуу, өлүү-сүтүү аччаабыта. Хамыыһыйа үлэтин түмүгүнэн Кэбээйигэ көһөрүллүбүт холкуостары – 1944 с., Эдьигээнтэн 1946 с. төттөрү дойдуларыгар көһөллөрүгэр көҥүл биэрбиттэрэ. Манна И.Е. Винокуров хаста да мунньах ыытан, холкуостар төннөн кэлэн ханна олохтоноллорун, бэйэлэрэ кыанан туһунан холкуос буолалларын-буолбаттарын, о.д.а. тэрээһин боппуруостарын олохтоохтук ырыппыттарын туоһулуур боротокуоллар архыыпка хараллан сыталлар. Онтон көстөрүнэн, кумааҕыга илии баттаан эрэ кэбиһэр салайааччы буолбатах – туох көмөлөөх быһаарыы ылыллыахтааҕын, хайдах туолуохтааҕын уонна туох түмүктээх буолуохтааҕын барытын ырытара, ыйыы-кэрдии оҥороро көстөр. Быстыбыт, аччыктаабыт, үлэни кыайбат, тулаайахсыйбыт дьон туһугар кыһамньылаах сыһыаны ирдээн, туһааннаах тэрилтэлэри барыларын түмэ тардан быһаартарар, бэйэтинэн быһаччы хонтуруолга тутар эбит.

 

   Кэбээйигэ букатыннаахтык олохтуурга диэн көһөрбүт 18 холкуостан тыыннаах хаалбыт дьону дойдуларыгар төннөртүүргэ көҥүл биэрэн, оройкуом сэкирэтээрдэригэр, райсовет бэрэссэдээтэллэригэр сирэй эппиэти сүктэртээн, төннөн кэлбит холкуостарга күннээҕи болҕомтолорун ууралларыгар, сүөһүнэн-аһынан, сиэмэ бурдугунан, тиэхиньикэнэн хааччыйарга сорудахтаабыт.

 

   Совнарком бэрэссэдээтэлэ И.Е. Винокуров – 1946 с. Эдьигээнтэн 11 холкуоһу уонна нөҥүө сылыгар Миниистирдэр Сэбиэттэрин Бэрэссэдээтэлэ С.З. Борисов Булуҥтан 12 холкуоһу төттөрү көһөрүүнү тэрийэр туһунан таһаарбыт уураахтарын тэҥнээн көрдөххө, Винокуров быстыбыт-ойдубут дьон кыһалҕаларын өйдүүрүн, кинилэр тустарыгар ойуччу кыһамньылааҕын өссө төгүл бигэргэтэр.

 

   Ол курдук, Эдьигээнтэн кэлээччилэри Бэстээххэ эрэ диэри буолбакка, олорор сирдэригэр диэри тиэрдиини, ол тухары айаннарыгар аһылыгынан хааччыйыыны барытын “Госрыбтрест” тэрилтэҕэ сүктэрбитэ. Онон Кэбээйиттэн, Эдьигээнтэн дойдуларыгар төннөн кэлбит Чурапчы дьоно, дэлэҕэ, “Мөлөкүүрэп барахсан” диэн куруутун махтаныахтара дуо?!

 

   Оттон Булуҥтан төннөр уураахтарыгар 1947 с. С.З. Борисов илии баттаабыта. Бу биэс сыллааҕыта Чурапчыттан бэйэтэ ыыппыт дьоно төннөн да кэлэллэригэр соннук хаҕыстык сыһыаннаһан, айаннарын, аһылыктарын ороскуотун төннөөччүлэргэ бэйэлэригэр сүктэрбит. Онон үптэрэ суох дьон Булуҥҥа хаалбыттар, сорохтор “сир ыла турабыт” диэн харчылара тиийэринэн Эдьигээҥҥэ, Сангаарга диэри кэлэн, салгыы эрэйи-муҥу көрбүттэр. Дьоннорун сайыһан, харахтарын уутунан сууна кытылга хаалаахтаабыттар.

 

   1943 с. сааһыгар Кэбээйигэ райисполком бэрэссэдээтэлинэн И.И. Баишев анаммыта. Кини Кэбээйигэ көһөрүллэн тиийбит чурапчылартан аччыктаан, үгүс киһи сутаан өлбүтүн уонна өссө да өлүөхтэрин көрөн, И.Е. Винокуров аатыгар суруйар: “2623 дууһаттан баара эрэ 532 киһи балыктааһыҥҥа үлэлиир. 418 инбэлиит, 895 кыра 13-гэр диэри саастаах оҕолор. Кэбээйи күөллэрин билбэт дьон муҥхалыыр туоналарын сыыһа түһэртээн, муҥхаларын иҥнигэскэ ылларан, сыыһа сиргэ таһаартаан, алдьатан, бастаан кэллэхтэрин утаа балыгы кыайан бултаабатахтара. Балыгы туттарбаккалар, балыкка эрэ бэриллиэхтээх бурдугу, чэйи, саахары, атын да бородууктаны ылбаккалар, бултаабыт балыктарыттан кэлиэхтээх өлүү балыктара кытта суох буолан, аччыктааһынтан дьон өлүүтэ тахсыбыт этэ”.

   1942 сыл күһүнүгэр Борисов С.З. Совнаркомтан командировкаҕа сылдьан чурапчылар кэбээйилэри кытта кыттыһан балыктааһыннарын тэрийтэрбэтэх. Ону 1943 сыл сааһыттан Чурапчы балыксыттарын, түүлээхситтэрин олохтоох дьону кытта кыттыһыннаран бултаппыппыт туһалаах буолбута.

   1942-1943 сыл кыһыныгар бултаммыт собо тууһу кыайан ылбакка сытыйан барбытын, чурапчылар бэйэлэрэ сииллэригэр бэрдэрбитим. Ону Совнаркомҥа үҥсэннэр, таб. Ермолаев сэкирэтээр мөҕөн-этэн баран, баартыйабыттан устан, сэриилэһэр аармыйаҕа штрафной ротаҕа ыытар гына быһаарбыттарын эппитигэр, көрүдүөргэ тахсан санааргыы олордохпуна, И.Е. Винокуров көрөн, кэбиниэтигэр киллэрэн бэрт өр сиһилии кэпсэппитэ. Мин Чурапчыттан көһөрүллэн кэлбит дьон олохторун, аччыктааһыннарын, өлүүлэрин туһунан киниэхэ туох баарынан кэпсээн биэрбитим. Өлбүт дьон испииһэктэрин көрдөрбүппүн, бу улахан наадалаах матырыйаал диэн илдьэ хаалбыта. “Гостиницаттан баран, билэр ыалгар олор, ханна да сылдьыма. Үс хонон баран киэһэ 10 чааска миэхэ кэлээр”, – диэбитэ. Болдьоммут бириэмэбэр кэлбиппэр: “Эн боппуруоһуҥ обкуом бүрүөтүгэр көрүллүбэт буолла”, – диэн быыһаан ылбыта, салгыы үлэлэтэ ыыппыттара”.

 

   Арай Винокуровы көрсүбэтэх буоллун? Кини дьылҕата хайдах эргиллиэ эбитэ буолла. Бу сурук Нам түмэлигэр баар.

 

   Бу кэпсээн И.Е. Винокуров хайдах курдук дьоҥҥо кыһамньылааҕын, туохха барытыгар киһилии, олохтоохтук сыһыаннаһарын, хас биирдии киһи дьылҕатыгар ураты болҕомтотун уурарын дьэҥкэтик көрдөрөр.

 

   Өссө биир холобур – балыырга түбэһэн хаайыыга олорор Г.С. Тарскайы түбэһэ көрсөн быыһаан ылбыта, кэлин биллиилээх тылбаасчыт, суруйааччы, өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх үлэһитэ буолбута.

 

   И.Е. Винокуров суттан-кураантан эмсэҕэлээбит Чурапчы дьонун эрэ тустарыгар кыһаммыт буолбатах. Кини 1939 сылтан бүтүн Саха сирин үрдүнэн бүрүүкээбит уот кураан улахан охсуулаах буолуоҕун уонна бэрт түргэнник бастакы ханнык дьаһаллар ылыллыахтаахтарын туһунан өссө 1940 с. обкуом иккис сэкирэтээригэр Чернышевка, 1941 с. бастакы сэкирэтээр Степаненкоҕа, Совнарком бэрэссэдээтэлэ Муратовка докладной сурук түһэртээбитигэр туох да харда оҥорботохторо. Дьонун-сэргэтин хоргуйан өлүүттэн быыһаары, РСФСР Совнаркомун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Суховка сурук суруйбутугар өйөбүл ылан, бүтүн өрөспүүбүлүкэ дьоно-сэргэтэ барыта туһаммыта, уонунан тыһыынча киһи үрүҥ тыынын өллөйдөппүтэ.

 

   Бу суруктар ис хоһооннорун уонна сүҥкэн суолталарын ырытыы бэйэтэ туһунан улахан кэпсэтии буолар.

 

Альбина ПОИСЕЕВА, 1997-2013 сс. СӨ норуодунай дьокутаата. "Кыым" хаһыат. (http://www.kyym.ru) №26 2016.07.07