Ийэ айылҕабыт бэйэтэ анаан үүннэрэр эмтээхотун-маһын көдьүүстээхтик туһаныы билиҥҥи кэмҥэ ордук суолталанна. Эмп-томп тиийбэт, сыаната күн аайы үрдүү турар кэмигэр бэйэбит ис кыахпытын туһанарбыт тирээн кэллэ. Үөскээбит үрэхпитигэр, төрөөбүт алааспытыгар үүнэр эмтээх үүнээйини билии, сатаан эми-тому оҥоруу, таба туһаныы курдук уустук боппуруостар үөскээн тахсаллар. Эмтээх үүнээйини мээнэ хомуйуу, харайыы, оҥоруу, туттуу уонна эмтэнии туһалыырынааҕар буортулуон сөп. Онон анаан үөрэтии, сөпкө туһанары билии наада.

Толооннорго, алаастарга, үрэх сүнньүлэригэр хойуутук үүнэр. Умнаһын үрдүгэ 40-60 см тиийэр. Уһун синньигэс кытыылара эрбии тииһигэр маарынныыр, умнаска утарыта олорор иккилии сэбирдэхтээх. Хараҥа күөхтүҥү өҥнөөх сибэккилээх. Силиһэ сарайбыт быһыылаах, хаттаҕына хараҥа кугас өҥнөнөр.

Дөлүһүөн отонноро ордук оҕолорго уонна кырдьаҕастарга хаан аҕыйааһыныгар, уҥуох тостуутугар, сүһүрэн бааһырыыга, сорох айах салыҥнаах бүрүөтэ уонна тирии ыарыыларыгар баас оһорорго, эт-хаан быста ырыытыгар, дьүдьэйиигэ, уопсай туругу бөҕөргөтөргө туттуллар.

Бэрт сэдэхтик өлгөмнүк астанар. Сиппит отоно хойуу сүмэһиннээх, сыта суох, аһыытыҥы-минньигэс амтаннаах. Отоно органическай аһыыбалардаах, ол иһигэр С битэмиин, алколоидтар, кумарин, оттон сэбирдэҕэр С битэмииннээх. Отонун киһи сиэбэт, көтөр-сүүрэр сөбүлээн сиир.

(Княженика, костяника обыкновенная, костяника хмеловидная)

Киис тиҥилэҕэ (Ыт тиҥилэҕэ) Умнаһа кыра хатыылардаах, үрдүгэ 25-30 см. Киис тиҥилэҕэ - эмтээх үүнээйи. Отоно С битэмииннээх. (лимонтан, апельцинтан 5 төгүл элбэх), үтүмэн саахардаах, органическай аһыыбалардаах, элбэх ароматическай эттиктээх буолан дыргыл сыттаах.