Ийэ айылҕабыт бэйэтэ анаан үүннэрэр эмтээхотун-маһын көдьүүстээхтик туһаныы билиҥҥи кэмҥэ ордук суолталанна. Эмп-томп тиийбэт, сыаната күн аайы үрдүү турар кэмигэр бэйэбит ис кыахпытын туһанарбыт тирээн кэллэ. Үөскээбит үрэхпитигэр, төрөөбүт алааспытыгар үүнэр эмтээх үүнээйини билии, сатаан эми-тому оҥоруу, таба туһаныы курдук уустук боппуруостар үөскээн тахсаллар. Эмтээх үүнээйини мээнэ хомуйуу, харайыы, оҥоруу, туттуу уонна эмтэнии туһалыырынааҕар буортулуон сөп. Онон анаан үөрэтии, сөпкө туһанары билии наада.
Үүнээйиттэн эми оҥоруу
Эми оҥорорго үүнээйи ханнык баҕарар чааһын туһаналлар. Оҥрһуллар эмп көрүҥнэрэ:
- сибиэһэйдии туттуу;
- көөнньөһүнньүк (настой);
- бороһуок;
- от уута (отвар);
- маас;
- настойка;
1. Тас бааска (кутургуйаҕа, төллүгэҥҥэ, ириҥэлээх бааска, биилээххэ өлөрүүгэр үүнээйи сэбирдэхтэрин үргээн аҕалан, тэнитэн, хас да хос уурталаан саба баайан эмтэниллэр.
2. Хатарыллыбыт үүнээйи сэбирдэҕин, сибэккитин үлтүрүтэн бороһуок буолуор диэри мэлийиллэр. Тирии бааһын сорох көрүҥүн уонна айах бааһын эмтэниллэр.
3. Көөнньөрүүгэ эмтээх үүнээйилэри маннык туһаныллар: хатарыллыбыт сырьену үлтүрүтүллэр, онтон улахан ньуосканан биир ыстакаан (200 мл) оргуйбут итии ууга кутуллар, булкуйуллар. Итиэннэ хаппахтаан баран, сылаас сиргэ (оһох аттыгар, батарея үрдүгэр) сойуор диэри ууруллар. Сойбутун кэннэ сиидэлэнэр. Көөнньөһүк бэлэм. Маннык оҥоһуллубут эми биир күн иһиллэр.
4. Арыый күүстээх дьайыылаах эми ылар туһугар оту оргутуллар. Үксүн силиһин кырбаан туттуллар. Ыстакаан ууга биир улахан ньуоска кырбаммыт силиһи мөлтөх уокка 20 мүнүүтэ оргутуллар. Уутта уоллаҕына, оргуйбут уунан толорон бэриллэр. Сойбутун кэннэ сиидэлэниллэр. От уутунан биир - икки күн эмтэниэххэ сөп.
5. Мааһы оҥорууга сибиинньэ ис сыатын, ынах сибиэһэй арыытын туттуохха сөп. Онуоха бастаан үүнээйини бороһуок гына мэлийиллэр уонна 1:10 тэҥнээн биир маассаны оҥоруллар.
6. Көөнньөһүк водкаҕа эбэтэр испииргэ оҥоһуллар. Бэлэм сырьену үрүҥ арыгыга (1:5) нэдиэлэ устата көөнньөрүллэр.
Эмп кээмэйин эмтэнээччи сааһыттан, доруобуйатын туругуттан, хайдах ылынарыттан көрөн аныыбыт. Көөнньөһүк үксүн ньуосканан, ыстакаанынан кээмэйдэнэр. Холобур, 1-4 састаах оҕолорго остолобуой ньуоска алта гыммыт биирин - түөрт гыммыт биирин, 4-10 саастаахтарга- остолобуой ньуоска үс гыммыт биирин, 10-14 саастаахтарга - биир остолобуой ньуосканы, 14-18 саастаахтарга - остолобуой ньуоска үс гыммыт иккитин (!.. Сайттан: Сыыһа суруллубут быһыылаах, ол эрэн хаһыакка хайдах суруллубутунан ыытабыт) ананар. Онтон үөһээ саастаахтарга - улахан ньуоска. Кыра оҕолорго кээмэйэ халбаҥныан сөп.
Аан маҥнай эмтэнээччилэр сэрэхтээхтик, сыпсырыйан эрэ көрөн боруобалыахтарын наада.
Тимэх от (пижма)
Тимэх от быраҕыллыбыт бааһынаҕа, тыа, суол кытыытыгар өтөххө сөбүлээн үүнэр. Умнаһын үрдүгэ 40-100 см тиийэр, уустук оҥоһуулаах куорсуннуҥу тырыттаҕас сэбирдэхтээх. Аатын курдук тимэххэ маарынныыр араҕас өҥнөөх сибэккилэрдээх. От ыйыттан күһүҥҥээҥҥи диэри сибэккилэнэр. Бу кэмҥэ хомуйан салгыннаах, күлүк сиргэ куурдуллар.
Көөнньөһүннүгүнбыар, оһоҕос араас ыарыыларыгар, лиистигинэн сутуллууга, үөһүрүүгэ тутуннахха, үчүгэйдик көмөлөһөр. Бу от сибэккилэринэн оҥоһуллубут сүрэх үлэтин тупсарар, хаан баттааһынын үрдэтэр, үөс тахсыытын күүһүрдэр дьайыылаах, ас буһарар орган үлэтигэр туһалаах.
Биир улахан ньуоска оту биир ыстакаан оргуйбут ууга чаас аҥаара туруоран баран, күҥҥэ үстэ-түөртэ биирдии улахан ньуосканган иһиллэр. Лиистиги таһаарарга көөнньөрөн (биир кыра ньуоска от сиэмэтин 100-150 мл 600 С ууга чаас устата туруоруллар), сиидэлээн баран, 3-5 хонук устата киэһээ аайы ыарыһахха клизма туруоруллар.
Бу үүнээйини кыра саастаах оҕоҕо, ыарахан дьахтарга туттар көҥүллэммэт. Өр кэмҥэ эмтэннэххэ, тимэх оттон сүһүрүөххэ сөп. Онон быраас сүбэтэ хайаан да наада.
(Клара Токумова, Петр Токумов "Төрөөбүт дойдубут эмтээх үүнээйилэрэ" кинигэлэриттэн). " Саха сирэ" хаһыат 23.07.2009.