Кинитэ суох, олох суох

Мин кинини наһаа таптыыбын. Оттон кини миигин бырахта, атыҥҥа барда. Хайдах буолабын? Бу сир үрдүгэр туох барыта миэхэ кураанахсыйбыкка дылы буолла. Урут кини аттыбар эрдэҕинэ, ситэ сыаналаабатах буруйдаах буоллаҕым дуу диэн, төбөбүн «сынньабын».

Кинитэ суох, миэхэ олох суох. Күн аайы суотабайыгар эрийэрим иһин, сатаатар, нүөмэрин арааран кэбистэ. Уулуссаҕа, университекка көрсө сатыырым иһин, соруйан да буолуо, атын кыргыттары кууспахалыыр, эрийсэр, оонньоһор. Ааспыт өрөбүлгэ дьүөгэлэрбин кытта киинэҕэ сылдьан баран, уопсайбытыгар бараары «пятеркаҕа» киирбиппит, кини биир кыыстыын куустуһан олороро. Биһигини көрөөт, уураһыы бөҕөлөр. Онно сыгынньахтамматылар эрэ. Ама, кини миигин итиччэ үлүгэр туохтан абааһы көрөр буолла? Эбэтэр миигиттэн салгыбытын биллэрэр быһыыта итинник эбитэ дуу? Оччотугар кыыстан кыыска көһөр сэлээрчэх диэн буолар дуо? Миигиттэн кини тоҕо тэйдэ? Туох буруйум иһин? Мин кинини эрэ дьиҥнээхтик таптыырбын, ама, сүрэҕинэн таайбат бэйэккэтэ буоллаҕа дуу...

Туйаара.

Аны кэлэн

Биһиги көрсөөт, омуннаахтык таптаспыппыт. Оннук түргэнник холбоспуппут. Ол эрээри, тапталбыт оҕолонорбутун кытта уостубутунан барбыта. Мин улахан болҕомтобун бука барытын кырачааммар уурбутум. Толябын да умнубатаҕым. Кини тапталыгар биирдэ аккаастаан көрбөтөҕүм. Хомойуом иһин, кини, оҕом аҕата, атыҥҥа түргэнник аралдьыйбыта. Хайа дьахтар кэргэнэ ааттаах киһи атынынан умсугуйбутун сүрэҕинэн сэрэйбэт буолуой? Ону төһө да биллэрбин, Толябын биирдэ ыһыытаан-хаһыытаан көрсүбэтэҕим, биирдэ сарылаабатаҕым-орулаабатаҕым, кыыһыран тамнааттамматаҕым, «арахсыах» диэн куттаабатаҕым. Төттөрүтүн, кинини тута сатаан, өр күүттэрэ барбакка иккистээн оҕоломмутум. Мин хараҕым уута кинини тохтоппот буолбут буоллаҕына, көмүстэрин сыыһын көрөн тохтуур, уоскуйар ини диэн эрэл санаалааҕым. Суох! Хата, көссүүтэ түүннэри-күннэри телефону «оргутан» олороро. Сирэйэ саатар быһыыта суоҕа. «Толяны сүгүнүнэн ыыт! Мин киниттэн оҕо күүтэбин!» – диэн куолаһын «сонотор» идэлэммитэ. Оннук арахсыбыппыт. Мин икки оҕолоох тумаҥҥа мунан, сииккэ сиэлэн хаалбытым. Сириллибит дьахтар аатын ыламмын, ытыыр-соҥуур идэлэммитим. Ханна да барбакка, күнү күннүктээн дьиэбэр олорорум. Дьүөгэлэрим, ийэм аах кэлэн аралдьыта сатыыллара. Кэлин онон эрэ аралдьыйбыт курдук буоллум эрээри, сүрэҕим бааһа ситэри оһон биэрбэт. Билигин биир да эр киһини итэҕэйэр санаам суох. Аны кэлэн тапталы күүттэхпиний.

Эрэлин сүтэрбит дьахтар.

Уйулҕа үөрэхтээхтэрэ суруйалларынан: Сүрэх оһуохтаах, төбө умнуохтаах.

Таптал уота умуллан, сойон хааллаҕына, «хайдах буолабын?» диэн толкуй өрүү турар. Хас биирдии киһи итиннэ бэйэтэ тус-туһунан толкуйдаах буолар. Сорохтор чугас дьонноругар кэпсээн, санааларын толору аһан сүрэхтэрин бааһын оһоруналлар. Сорохтор сылаас чэйи, ууну киллиргэччи иһэр буолаллар. Оттон сорохтор айманыыларын, хомойуох иһин, «аһыы уунан» сууйаллар, табаҕынан аралдьытыналлар. Күндү кэрэ аҥардар, оннук эрэ буолумаҥ.
Киһиэхэ эрэл кыыма хаһан да умуллуо суохтаах. Хараҥаҕа сырдык эмиэ тыгыахтаах. Оннук сырдыгы киллэринэргэ, киһи бэйэтэ кыһаллыахтаах, суолу-ииһи көрдөнүөхтээх. Маныаха уйулҕа үөрэхтээхтэрэ көрсөр кыһалҕаттан, ыарахантан тахсыахха төһө баҕарар сөп диэн быһаараллар. Кинилэр сүрэх бааһа оһуохтаах, төбө умнуохтаах диэн ньыманы тутуһарга сүбэлииллэр. Бастатан туран, хаһан да, ханна да буолларгыт, быстах санааҕа эрэ кииримэҥ диэн кинилэр этэллэр. Сотору ааһыа, оннун-сүнньүн булуо, этэҥҥэ буолуо диэнинэн салайтарыҥ дииллэр. Олоҕум өссө да иннибэр. Онон тапталы хаһан баҕарар көрсүөххэ сөп диэҥҥэ итэҕэйиҥ. Маны сэргэ, чугас дьоҥҥутун, истиҥ дьүөгэлэргитин, табаарыстаргытын кытта сэһэргэһиҥ, аралдьыйа таарыйа киинэлэргэ, кэнсиэртэргэ сылдьыҥ. Кыһалҕаны үллэстэр, эйигин истэр доҕоттор үчүгэй сүбэни-аманы биэриэхтэрэ, санааҥ түһүүтүттэн быыһыахтара. Саамай кылаабынайа, хомойбуккун, хоргуппуккун искэр тутума диэн быраастар, психологтар сүбэлииллэрин умнумаҥ. Онон, Туйааралаах Эрэллээнэ, эһиги бу күнтэн олох сырдыгын, кэрэтин көрүҥ, үчүгэйгэ, ситиһиигэ эрэниҥ.

Олох олоруу, көнө хонууну туорааһын буолбатах

Таҥнарыы

Остуоруйа уонна Индия киинэтэ хаһан баҕарар үчүгэйинэн түмүктэнэллэр. Онон үгүс дьахтар астынар, санаата көтөҕүллэр. Онтон дьиҥнээх олоххо остуоруйа диэн саҕаланыытыгар эрэ баар. Күннээҕи олох букатын атын хартыына. Олортон биир саамай сүрүн уонна кыһалҕаны үөскэтэр – таҥнарыы.
Ааспыт үйэлэргэ ханна баҕарар эр киһи ордук баһылыыр-көһүлүүр оруолу ылар буолан, дьахтар барахсан «тыастаахтык тыыныа», «чып» да диэ суохтаах кэмнэрэ буолан ааспыттарын туһунан үгүстүк суруллар. Оннооҕор эр киһи атын дьахтары кытта көссүүлэһэр да буоллаҕына, ойоҕо билэ-билэ билбэтэҕэ, көрө-көрө көрбөтөҕө буоларыгар тиийэр түгэннэрэ билигин да суох буолбатахтар. Былыргы дьыллар мындааларыгар, таҥнарыыны суох оҥороору, бэл, «эрэллээх кур» диэни толкуйдуохтара дуо? Эр киһи сэриигэ барарыгар, дьахтарыгар тимир куру кэтэрдэн, хатаан барара үһү диэн үгүстүк суруллар. Хас да күлүүстээх куру ама да «баҕарбыт» баарын иһин, хантан аһыай?! Итинник кур оннооҕор муодаҕа киирэ сылдьыбыт. Рыцарь сэриигэ аттанарыгар, ойоҕо көрдөһөн-ааттаһан туран итинник куру кэтэттэрэр эбит.
Онтон билигин атын үйэ, атын олох. Итинник күлүүстээх куру аны кэппэттэр эрээри, таҥнарыы, көссүүлэһии сүтэн, симэлийэн хаалбатах. Билигин да дьиэ кэргэҥҥэ итинник кыһалҕалар көстөллөр. Маныаха уйулҕа үөрэхтээхтэрэ таҥнарыы биричиинэлэринэн буолуохтарын сөп хас да холобуру аҕалаллар. Ол курдук, сүрэҕинэн-быарынан, өйүнэн-санаанан бүүс-бүтүннүү дьиҥнээхтик таптаһан буолбакка, ардыгар ороҥҥо уохтаахтык таптаһыынан үлүһүйэн баран холбоспуттар, сотору кэминэн атыҥҥа аралдьыйаллар. Эбэтэр сорохторго аҥардара араас албаһы, албыны-көлдьүнү туһанан күүһүнэн кэргэн тахсыбыт, эбэтэр соҕотох хаалартан куттанан эргэ тахсыбыт, ойох ылбыт буоллаҕына, таҥнарыы хаһан баҕарар баар буолуон сөп эбит. Хомойуох иһин, иэстэһииттэн таҥнарыыга тиийии эмиэ баар. «Кини да көссүүлэспитэ» диэн бэйэтин «кыаҕын» көрдөрөөрү итинник сыыһа-халты үктэниилэр үгүстүк тахсалларын психологтар бэлиэтииллэр. Бэл, хардата суох тапталтан санаата түһэн, өсөһөн атыны кытта көссүүлэһии, таҥнарыы эмиэ баар диэн этэллэр. Санаарҕааһынтан аралдьыйа сатааһын, киинэ олоҕор ымсыырыы, оннук көҥүл сылдьарга тардыһыы оруолу ылыан эмиэ сөп эбит. Эбэтэр бэйэ итэҕэһин ситэрэ сатааһынтан, ороҥҥо тапталтан ситэ астымматтан, дуоһуйууну ылбаттан атыны көрдөөһүн эмиэ төрүөт буолуон сөп диэн суруллар. Биллэн турар, иирсээнтэн сылайан атыны көрдөөһүн эмиэ биричиинэ буоларын ыйаллар. Эбэтэр, быстах санаа ухханыгар киирии диэн баарын эмиэ умнумаҥ.


Кими талыахха?

Туох уратылаах дьахтар эр киһи сүрэҕин долгутар, өйүн сүүйэр эбитий? Хайдах бэйэлээх дьахтар туһуттан эр киһи «муннукка ытыырый»? Хайдах дьахтар туһуттан эр дьон ууга да түһэргэ, уокка да киирэргэ бэлэмнэрий? Тыһыынчанан «хайдах» төһө баҕарар үөскүү туруон сөп курдук. Оттон хас биирдии кэрэ аҥар, кыраһыабай буоларга тардыһар, кинини таптыылларыгар дьулуһар. Ону ситиһэргэ туох нааданый? Дьиктитэ, сир үрдүгэр төһө элбэх эр киһи баар да, оччо араас санаа баар. Маныаха уйулҕа үөрэхтээхтэрэ тугу сүбэлииллэрин көрүөҕүҥ.
Эр киһи үчүгэй хаһаайкаҕа наадыйар буоллаҕына. Араас аһы уларыта сылдьаҥҥын минньигэстик астыырга кыһалын. Дьиэҥ-уотуҥ куруук бэрээдэктээх, ыраас, оҕолоргун үчүгэйдик көрө-истэ сылдьар ийэ буоллаххына, ситиһии эйиэнэ. Кэргэниҥ тапталлаах футболун, хоккейын көрө, эбэтэр кинигэ, хаһыат ааҕа сытар буоллаҕына аралдьытыма! Куруук туйгун хаһаайка буоларга кыһалын эрээри, биирдэ эмэ киниэхэ анаан «соһутуу», уларытыы киллэрэн ыларыҥ ордук буолуо.
«Ыал улахан уола» диэн аҕаларын туһунан кэпсэтэллэрин үгүстүк истэбит. Ол талан ылбыт тапталлаахтарын, хоонньоһо сытар холоонноохторун ийэ курдук көрүөхтэрин баҕалаахтары ааттыыллар. Итинник «иккис ийэни» талар эр дьон үксүгэр бэйэлэрин сатаан көрүммэт, атаахтыахтарын баҕалаах буолаллар. Маннык эр дьон үксүгэр ийэлэригэр аһара атаахтаабыт буолаллар. Итинник майгылаах-сигилилээх киһиэхэ сүктүбүт буоллаххына, улахан оҕолоох курдук сананаргар тиийэҕин. Баҕар, кыралаан да буоллар, уларытыыта киллэрэн көрүҥ.
«Эрин эрэ эппитинэн сылдьаахтыыр» диэн кэпсэтии баарын билэргит буолуо. Итинник хамаандатынан, бэйэтин эрэ баҕарбытынан хаамтарар эр киһиэхэ эргэ барбыт, онно сөбүлэһэр буоллаххына, кини күлүгэ буолан сылдьаргар тиийэҕин. Оччотугар умнума, эн кини бас билэр малын курдук буолбуккун. Маннык майгылаах-сигилилээх эр киһи үксүгэр үлэтигэр элбэҕи ситиспит эбэтэр үрүлүйэ турар үбү дьиэтигэр аҕала турар киһи буолуон сөп.
Дьүкээбил өҥүн араастаан уларытарын курдук, кэрэ аҥара уларыйа сылдьарыгар наадыйар эр дьон эмиэ бааллар. Оннук киһиэхэ кэргэн тахсыбыт буоллаххына, эрдэттэн сэрэйэн көрөр дьоҕургун сайыннарарыҥ наада. Кини тугу баҕарарын, тугу саныырын, төбөтүгэр туох көтөн түһүөҕүн барытын эрдэттэн таба тайана, таайа үөрэн. Саҥарар тылын-өһүн тамаҕыттан, хараҕын көрүүтүттэн барытын сонно билэргэ кыһалын. Ороҥҥо уохтаах тапталга наадыйдаҕына ону толорорго кыһалын. Атаахтыан-тараҥныан баҕардаҕына, арыт ийэ оруолун толор. Ол эрээри, араас өҥнөөх лаампа куруук дьиримнээн олороро син эмиэ салгымтыалаах буолуо. Онон, арыт, кимнээҕэр чуумпу, налыччы буоларгын умнума.
Уйулҕа үөрэхтээхтэрэ бэлиэтииллэринэн, эр дьон кэрэ аҥардарыттан үксүн итинник уларыйыылары күүтэллэр эбит. Онтон кэрэ аҥардар тугу талалларын бэйэлэрэ билэн эрдэхтэрэ. Ханныгын да иһин, саамай кылаабынайа, киһи ис дууһата улахан оруолу ыларын умнубаккытыгар сүбэлииллэр.

"Саха сирэ" хаһыат 21.04.2011