Уолланыан эбэтэр кыыстаныан олус баҕарар кэргэнниилэргэ көмөлөһөр ньыма баар дуо диэн ыйытыыга аныгы медицина баар диэн этэр. Оттон былыргылар таҥара кими биэрэрэ буолла диэн, үрдүк Айыы тойон таҥараҕа эрэ бүтэйдии итэҕэйэллэрэ, үҥэллэрэ-сүктэллэрэ.
Медицина сайда илик кэмигэр үөскүү илик оҕоҥ уол эбэтэр кыыс буоларын баҕаҥ хоту салайан үөскэтэн күн сирин көрдөрөрүҥ киһи аймах арылла илик аартыктарыттан биирдэстэрэ этэ.
Оттон билиҥҥи кэмҥэ оҕо үөскээбитэ үс-түөрт ыйыттан УЗИ-нан көрөн, уол эбэтэр кыыс буоларын быһаарар буолбуттара ыраатта. Ону ааһан төрүөхтээх оҕоҥ үөскүү да илигинэ кыыс эбэтэр уол буолар усулуобуйатын, төрүтүн оҥорор кыахтар баар буоллулар, арыллыбатах аартыктар арылыннылар. Онон уолу эбэтэр кыыһы бэйэҥ баҕаҥ хоту, этэргэ дылы, «сакаастаан» ылыаххын сөп курдук.
Дьэ, ол ханнык ньымаларынан кыыһы дуу, уолу дуу, «сакаастаан» төрөтүөххэ сөбүй? Пробиркаҕа да, суррогатнай ийэҕэ да буолбакка, тус бэйэ кыаҕынан?
Уолу, кыыһы ас быһаарар
Москватааҕы Дьахтар медицинскэй киинэ уонна Клиническэй холбоһук иһинэн үлэлиир «ДНК Киин» этэллэринэн, бастакы ньымаҕа аһыыр ас көрүҥнэрин тутуһуу улахан быһаарар суолталаах. Киһи, этэргэ дылы, 80-ча бырыһыана араас састааптаах ууттан, химическэй холбоһуктартан турар буоллаҕына, кини тугу аһыырыттан ол састааба уларыйа-тэлэрийэ турар. Арай, эн уолланыаххын баҕарар буол. Оччоҕуна оҕо үөскүө быдан инниттэн бэлэмнэммитинэн бараҕын. Уол буоларын наадатыгар эйиэхэ калий уонна натрий элбиэн, кальций уонна магний аҕыйыан наада. Онон эти, балыгы, хортуоппуйу, тэллэйи, сымыыт үрүҥүн, чэйи, эмп курдук кыратык пиибэни, фрукта уутун аһылыктанары сүбэлииллэр. Үүттэн аһы, муора бородуукталарын, кэмпиэти, үлүннэриилээх тиэстэттэн буспут аһы сиир көҥүллэммэт дииллэр медик-учуонайдар. Мин биир билэр ыалым уоллана сатааннар тоҕус оҕоломмуттара: аҕыс бастакылара кыыс, бүтэһиктэрэ эрэ уол этэ. Бука, эрэйдэнэн-эрэйдэнэн уолу «аҕалбыттара» буолуо.
«Оттон кыыска баҕарар буолуум» диэххит эһиги. Дьэ, кыыһы «сакаастыыр» буолаххына, төттөрүтүн, калий уонна натрий эн эккэр-хааҥҥар суох буолуохтаах, ол оннугар кальций уонна магний элбиир аһын аһыырга кыһаллан көрүөхтээххин. Тугу аһыахха диир буоллахха, биллэн турар, уолу «оҥорорго» наадалаах ас көмөлөспөтө чахчы. Онон эти, балыгы, халбаһыны, ветчинаны, хортуоппуйу, кэнсиэрбэ арааһын остуолтан суох гынабыт. Ол оннугар буулка, минньигэс пирог, кэмпиэт-хомпуот, барыанньа арааһын, кофе, какао, кальцийдаах минеральнай ууну уо.д.а., чэ, сүнньүнэн итинник астары ирдиир эбит күүтүүлээх күндү кыыс оҕобут. Бу диеталары ыйданары көрүнүү (менструальнай цикл) саҕаланыаҕыттан оҕо оҥорорго былааннаммыт болдьоххо диэри тутуһуллуохтаах дииллэр маны үөрэппит учуонайдар.
Улуу кытай ааҕыытынан
Миллиардынан ахсааннаах улуу кытай омукка биир оҕо эрэ көҥүллэнэр буолан, уол эбэтэр кыыс эрэ оҕолоноллоро. Онон кинилэр оҕо кыыс эбэтэр уол буоларыгар улахан суолтаны уураллар. Кытай ааҕыытынан бэйэни бэрэбиэркэлэнии, баҕар, ордук чуолкай буолуо. Бастаан ийэ сааһын оҕо оҥоруллубут ыйыгар сыһыары тутан көрөбүт: уол буолаҕына минус (-), кыыска плюс (+).
(Табл. көр)
Туттунуу эмиэ суолталаах
Европа үгүс медиктэрэ ийэлэргэ өссө биир маннык ньыманы сүбэлиилэр эбит. Бу ньыманан оҕо кыыс эбэтэр уол буоларын программалыыры сексопатолог Ю.Жаров айан таһаарбыт. Бу ньымаҕа киһи айылҕатын, тулалыыр айылҕа туруктара, эр киһи уонна дьахтар ууһуур-тэнийэр кыахтара төһө күүстээхтэрэ — барыта улахан оруолу ылаллар. Эр киһи өр соҕус кэмҥэ дьахтарга сылдьартан туттуннаҕына, кини организмыгар, сексопатолог этэринэн, антителолар элбииллэр уонна У-сперматозоидтар (уолаттар) «үлэлииллэрэ» уурайар. Оччоҕуна ХХ-сперматозоидтар (кыргыттар) дьаныһан туран үлэлииллэрэ киирэр. Ыал аҕата балачча өр кэмҥэ кэргэнигэр чугаһаабакка, туттуммут буоллаҕына, кыыс буолара эрэбил. Оттон уол оҕо үөскүүрүгэр сексологтар сүбэлэрэ судургу: нэдиэлэҕэ 4-5-тэ кэргэҥҥитин кытта хоонньоһуҥ, уол оҕо бэлэм буолуо дииллэр. Манна өссө биир сүбэни эбэн биэрэллэр. Оҕо оҥоһуллар кэмэ овуляция (дьахтарга ыйга биирдэ яичниктан яйцеклетка тахсар кэмэ) кэмигэр оруобуна сөп түбэстэҕинэ, уол буолара ордук чуолкай. Оттон ол иннигэр түбэһэр буоллаҕына, кыыс оҕо үөскүөхтээх диэн өйдөөн кэбиһиэхтээххин.
Хайдах билиэххэ?
Хас биирдии ыалга оҕо — таҥара бэлэҕэ, Иэйиэхсит имнэнэн анаан биэрбит күндүттэн күндү баайа. Сорох ыал өр кэмҥэ кыайан оҕоломмокко эрэйдэнэр. Сорохтор уол оҕону өр сылларга кэтэһэллэр да, кэлэн быстыбат. Сороххо кыыс баҕалаах. Ити курдук кыһалҕа киһи аайы да буолбатар, олоххо баар суол.
Оҕо үөскүөн сөптөөх күнүн медиктэр овуляция, ол аата, ийэ яичнигыттан яйцеклетка (ийэ сымыыта) кэмэ кэлэн, ситэн-хотон тахсыытын, оҕо буоларга бэлэм буолар күнүн ааттыыллар. Маны хайдах таба тайаныахха сөбүй? Календарнай ньыманан менструация циклин ааҕыныы түмүгэр овуляция ый ханнык чыыһылатыгар түбэһэрин билэллэр уонна оҕо үөскүүр кэмин ол кэмҥэ түбэһиннэрэ сатыыллар. Сааһырбыт дьахталларга цикл кэһиллиитэ элбэх буоллаҕына, бу ньыма көмөлөспөт.
Базальнай температураны кээмэйдээһин 90% ситиһиини мэктиэлиир эрээри, балачча эрэйдээх курдук. Ол эрээри оҕолонуон баҕалаахтар мантан иҥнибэттэр. 3-4 цикл устатыгар суон оһоҕос тахсар сиринэн хас сарсыарда ахсын оронтон турбакка сытан температураны кээмэйдэнэллэр. Цикл бастакы түһүмэҕэр күннэтэ баар температура 0,2-0,3 кыраадыһынан түһэр. Иккиһигэр, 37 кыраадыска тиийдэҕинэ, оччоҕо бу күн оҕо үөскүүрүгэр улахан табыгастаах күн буолар.
¥һүс ньыма – овуляцияны тест (ЕVА-тест) оҥорон билии. Бу тест бары ньымалартан ордуктара уонна оҕо ханнык кэмҥэ үөскүөн сөптөөх кэмин чуолкай ыйары 100% мэктиэлиир. Маннык индикатордаах тест аптекаларга баар, атыыланар.
Игирэ кыргыттар, игирэ уолаттар
Игирэ оҕолор төрүүллэрин былыргылар айылҕа биир дьиктитинэн ааҕаллара. Ону медицина ымпыгар-чымпыгар тиийэ үөрэтэн, игирэ үөскүүрүгэр туох төрүөт буоларын ааҕан таһаарыаҕыттан, бу ханнык да дьикти буолбакка, биир хааҕа икки сымыыт буоһааһыныттан (однояйцевые близнецы) эбэтэр икки тус туһунан хааларга тэҥинэн икки сымыыт буоһааһыныттан үөскүүллэрэ быһаарыллыбыта.
Игирэ оҕолор үксүгэр тас көрүҥнэринэн үүт-маас майгыннаһар буолаллар. Биир эмэ түбэлтэҕэ майгылара, бэл, диэтэр, дьылҕалара кытта биир буолар. Америка Орегон штатыгар төрөөбүт игирэлэртэн биирдэрин ыалга атын сиргэ ииттэрэ биэрбиттэр. Бу оҕолор 40-рын туолуута биирдэ көрсүбүттэр. Биллэн турар, тас көрүҥнэринэн, киһи сатаан араарбатын курдук, майгыннаһар эбиттэр. Саамай дьиктитэ диэн – кинилэр кэпсэтэн, билсэн истэхтэрин аайы иккиэннэрин олохторо, киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук, үүт-маас майгыннаһарын быһаарбыттар! Бастатан туран, дьонноро үлэһиспэтэхтэрин үрдүнэн, Джимми диэн биир ааты биэрбиттэр. Ойох ылар саастара кэлбитигэр уолаттар иккиэн Линда диэн ааттаах кыргыттары кэргэн ылбыттар. Кэргэннэриттэн арахсан, иккиһин Бетти диэн ааттаах кыргыттары кэргэн ылбыттар. Бастакы оҕолорун Джейм Алан диэн ааттаабыттар. Өссө киһи сөҕүөн иһин, иккиэннэригэр Той диэн ааттаах ыттаах эбиттэр. Тардар сигареталарын, таптыыр пиибэлэрин мааркалара биир буоларыттан улаханнык сөхпүттэр. Маны хайдах быһаарыахха сөбүй? Айылҕа оонньоон оҥорбутун курдук, айыллан төрөөбүт бырааттыылар бэйэ-бэйэлэрин сиэркилэҕэ көрүнэр курдук дьылҕалыын, олохтуун биирдэриттэн бэри диэн бэркиһээбит оччотооҕу дьон бу туһунан суруйуулара ааспыт үйэ 30-сылларынааҕы бэчээтигэр киэҥник сырдатыллыбыта киһи аймах устуоруйатыгар үйэ-саас киирэн, үйэтийбит. Кинилэр ДНК-рын геннара сөп түбэсиһэрин ааһан, дьылҕалара, олохторо хайдах биир буолбутай диэн учуонайдар билиҥҥэ диэри таайа сатыыллар да, кыайан быһаара иликтэр. Онон бу өттүгэр арыллыбатах аартыктар арыллыахтара өссө да эрдэ.
Хамсыыр харамайдарга уонна киһиэхэ «сиамскай игирэлэр» диэн бааллар. Маннык игирэлэр төрөөбүт ыалларыгар былыргылар дьааххана соҕус сыһыаннаһаллара. Оттон бу көстүүнү медицина быһаарарынан, яйцеклеткаларга үллэһиллии сатаан арахсыбатаҕыттан «сиамскай игирэлэр» үөскүүллэрэ биллэр. Ол курдук «сиамскай игирэлэр» төбөлөрүнэн сыстыспыт краниопагтар, агдаларыттан сыстыспыт торакопагтар, биир киһи курдук атахтаах буолан баран, үөһээ өттүгэр икки көҕүстээх, икки төбөлөөх, түөрт илиилээх ишио-омфалопагтар уо.д.а. диэн көрүҥнэргэ арахсаллар. Эт-хаан ханнык чааһынан бииргэ сыстыһа сылдьалларыттан тутулуктанан, кинилэр уһуннук эбэтэр кылгастык олороллор.
Сорох игирэлэр дьонтон ураты быһыылаахтарын олус табан туһанар эбиттэр. Аан дойдуга биллибит игирэ Чанг уонна Энг Банкердар Сиамҥа (аныгы Таилаҥҥа) (1811—1874) төрөөбүттэр. Кинилэр «Сиамскай игирэлэр» диэн аатынан П.Т.Барнум циркэтигэр артыыс быһыытынан гастролларга сылдьан албан аатырбыттар. Игирэлэр түөстэрин уҥуоҕа биир (ксифопагтар) эбит. Аныгы үйэ эбитэ буоллар, кинилэри араарар дөбөҥ буолуо эбит диэн медиктэр этэллэр. Кинилэртэн саҕалаан сыстыһа сылдьар игирэлэри «сиамскайдарынан» ааттыыр үгэс олохсуйбут.
Оттон аныгы үйэҕэ хайдах оҕо төрүөн сөбүн эрдэттэн билгэлээһин, генетическэй чинчийии күүскэ сайда турар кэмигэр доруобай оҕону эрэ буолбакка, кыыс эбэтэр уол оҕону «сакаастаһан», ааҕынан-суоттанан төрөтөр үйэ кэллэ. Саха сиригэр бу өттүгэр көмөлөөх үлэни Медицина киинигэр баар Ийэ уонна оҕо медицинскэй Киинэ иилиир-саҕалыыр. Кыһалҕалаах кэргэнниилэр манна кэлэн чинчийтэрэн, сөптөөх сүбэлэри, көмөнү ылаллар. Онон ким уолга эбэтэр кыыска баҕарар, ол баҕатын толороругар кыахтар бааллар.
Балаһаны Елена ИВАНОВА бэлэмнээтэ. "Саха сирэ" хаһыаттан.