Бу түбэлтэ 70-с сылларга Бүлүү бөлөх улуустарыттан биирдэстэригэр буолбута. Оччотооҕу оҕолор билиҥҥи курдук күөх сайыҥҥа лыах курдук көҥүл көччүйбэт этибит. Өрүстэн чугас балаакканан сытан улахан дьону кытары окко үлэлэһэрбит.
Улахан дьон күн тэмтэйэ ойуутуттан, киэһээҥҥи сиик түһүөр диэри үлэлииллэрэ, оҕолор эмиэ тэҥҥэ кэриэтэ сылдьыһарбыт. Сайын үтүөтэ ааһа охсон, барык-сарык түһэр буолбута. Биһиги, 13-14 саастаах уонча бэдик, уубут-хаарбыт ыгыллан, от ыарахан үлэтигэр хатарыллан бастаан утаа сылайарбытын билиммэт буолбуппут. Акыым уонна Баһылай диэн икки оҕонньор (билигин санаатахпына, оччолорго 50-нарын эрэ ааспыт дьон эбит) атынан оҕустарбыт отторун мунньан, бугуллаан иһэрбит, “ырыыска” диэн ааттыыр ат кыайан киирбэт сирдэрин илиинэн эмиэ охсорбут. Аҕа дьоммут күннээҕи олохторугар сахалыы сиэри-туому олуһун тутуһаллар эбит этэ. Ону мин билигин, сааһыран эрэ бараммын өйдөөбүтүм. Биһиги киэһэтин олус айдааран-куйдааран бардахпытына, сир-дойду иччилэрэ сөбүлүөхтэрэ суоҕа диэн бопсор этилэр.
Биир олус нуһараҥ киэһэ, кутаа аттыгар бары түмсэн үгэспитинэн күлсэ-салса олордохпутуна, дьоммут бүгүн “дьааһык киэһэ”, олус айдаарымаҥ, эрдэ утуйаарыҥ диэн бараннар, тэйиччи сытар элгээҥҥэ илимнэрин көрө, таарыйа кус ыта киирбиттэрэ.
Биһиги арааһы бары кэпсэтэ олорон, маннык түгэннэргэ хаһан да буоларыныы абааһылаах кэпсэтиигэ тиийбиппит. Сурах хоту Чурапчыга, Тааттаҕа буолбут абааһылаах ынырык түбэлтэлэр кэпсэммиттэрэ. Бука бары хайдах эрэ ах баран, хас биирдиибит бэйэтэ тугу эрэ саныы олорбута. Мин испэр туох абааһылаах дойдуларай, онно хайдах олороллоро эбитэ буолла диэн саллыбытым. Иһийбит чуумпуга кырдьаҕастарбыт ити “дьааһык киэһэ” диэн тугу эппиттэрин таайа сатаабыппыт. Киэһэбит нуһараҥа бэрдиттэн сиэттэрэн, маннык чуумпуну эппиттэрэ буолуо диэн биир санааҕа кэлбиппит. Ити курдук ботур-итир кэпсэтэ олордохпутуна, куул түгэҕэр ордон хаалбыт, сытыйа быһыытыйбыт соҕотох хортуоппуйу итии күлгэ үтэн баран, сиикэйдии аҥардаах “охсон” кэбиспит биир уолбут бэрт улаханнык утуруктаан “парк” гыннарбыта. Бука бары күлэн саһыгыраһа түспүппүт, салгыы мэниктээн, айдааран барбыппыт. Балаакка таһынааҕы талахтар быыстарынан барыгылдьыһан сасыһа оонньообуппут, бэйэ-бэйэбитин куттаһан бөөҕүнэспиппит. Айдааны саҕалаабыт уолбут суордуу хоохтообута, бөрөлүү улуйбута, умайа сылдьар маһынан далбаатаммыта, айаҕар чохтоох мутугу уктан баран үрэн күөттээн “кытарааһай” сирэйдэммитэ. Сотору киэһээҥҥи боруор хойдон балааккаларбытынан хайдыспыппыт. Утуйардыы оҥостон ботур-итир кэпсэтэ сыттахпытына, эрчимнээх кынат тыаһа салгыны быһа охсуолаан кууһурҕатан балааккаларбыт үрдүлэринэн эргийбитэ. Кус кынатын тыаһа куһугурас буолар, оттон түүҥҥү тыҥырахтаах көтөр хаһан баҕарар тыаһа суох көтөөччү. Бары суорҕаммыт иһигэр умсан им-ньим барбыппыт, сүрэхпит толугуруу мөхсүбүтэ. Эмискэ оройбут үрдүгэр суор кыламмыта! Түүн үөһэ! Ити кэннэ суор түүннэри көтөрүн, кыланарын туһунан көрө да, истэ да иликпин. Көтөрбүт эргийбэхтээн баран, чугастааҕы маска олордо быһыылааҕа, дөрүн-дөрүн хооҕургуур курдук саҥа таһаарара. Эмискэ тыал сирилэччи үрбүтэ, от-мас тыаһа суугунуу, таһыргыы түспүтэ, балааккабыт соҕотохто үрдүбүтүгэр сууллан “ньим” гыммыта. Бары ыһыытаһа түспүппүт, булумахтаһыы буолбута, онтон-мантан тардыалаһан таһырдьаны булаат, кырдьаҕастарбыт барбыт элгээннэрин диэки ыстаммыппыт. Кэннибититтэн атын балааккаҕа сыппыт уолаттарбыт эккирэппиттэрэ. Балачча сүүрбэхтээн баран, дьоммут банаардарын уота сандаарыҥнаан иһэрин көрөн үөһэ тыыммыппыт. Оҕонньотторбут биһиги тыын быһаҕаhа кэпсээммититтэн улаханнык тугу даҕаны өйдөөбөтөхтөрө, ол да буоллар олус айдаараҥҥыт дойду иччитин уйгууртаххыт диэн мөхпүттэрэ. Бары суулаһан баран иһэн, били саамай айдаарбыт уолбут суоҕун билэн аймалаһа түспүппүт... Дьоммутун уку-суку батыһан балааккаларбытыгар тиийбиппит. Уолбут ханна да суоҕа. Акыым умулла быһыытыйбыт уоту сөргүппүтэ, Баһылайыныын сирэйдэрэ-харахтара турбута сүрдээх этэ. Биһигини бэрт кытаанахтык дьаҕырыйан саҥата суох олордубуттара. Дьоммут ботур-итир кэпсэтэн бараннар, уот таһыгар кэлбиттэрэ, биһиги ыраахтан көрөн турбуппут. Акыым кутаа иннигэр сөһүргэстээн туран, көрдөһөр сиэринэн тугу эрэ эппитэ, ботугуруу-ботугуруу арыылаах килиэбинэн айах туппута, кураанах чэйи (заварка) таммалаппыта. Онтон икки аҥы хайдыһан уолбутун көрдүү барбыппыт. Биһиги Баһылай салайааччылаах бөлөхпүт оттуур сирбит диэки хаампыта, Акыымнаах бөһүөлэккэ барар суол аартыгын диэки барбыттара. Балайда буолан баран, дьоммут биһигини ыҥырар саҥаларын истэн төттөрү кэлбиппит.
Уолбутун суол аартыгар турар чаллах тиит төрдүгэр, умса туттан аттаан турарын булбуттар этэ. Улахан дьоммут кутталыттан тугу да саҥарбат буолбут уолу икки өттүттэн сиэтэн дэллэритэн иһэллэрэ. Кэлин, уоскуйа түспүтүн кэннэ ыйыталаспыппытыгар, биһиги тахсан бууппут быстарынан ыстанарбытыгар сырсан иһэн туохтан эрэ иҥнэн умса хоруйа түспүт. Өндөс гынан иһэн хараҕын кырыытынан көрбүтэ, биир аарыма кырдьаҕас оҕонньор тайаҕынан охсон эрэргэ дылы үһү. Сарылыы түһэн баран туора ыстаммыт. Маҕыйа-маҕыйа сүүрэн иһэн көрбүтэ, оҕонньоро аны иннигэр бу барыс гына түспүт. Эмиэ туора ыстанан биһиги барбыт сирбититтэн адьас да атын хайысханан сүүрбүт. Оҕонньорун омооно эмиэ да ойоҕоһугар, эмиэ да иннигэр баар буолан испит. Кэлин ыксаан, төбөтүн хам кууһан баран умса түһэн сытынан кэбиспит, түлэй-балай барбыт. Оннук төһө өр сыппытын билбэтэх. Арай, Акыымнаах кэлэн туруору тарпыттарыгар биирдэ өйдөммүт.
Ол кэпсиир оҕонньоро сэҥийэтигэр убаҕас маҥан бытыктааҕа үһү. Ону истэн баран, оҕонньотторбут сирэй-сирэйдэрин көрсөн саҥата суох иҥиэттэн эрэ кэбиспиттэрэ. Кэлин истибиппит, тоҕус уонуттан лаппа тахсан баран, ол быһылаан буолуон эрэ иннинээҕи күн өлбүт Күлүк Сэмэн диэн оҕонньор үүт-үкчү оннук бытыктааҕа, мас тайахтааҕа эбитэ үһү. Оҕолор кинини дэҥ эрэ кэриэтэ көрөрбүт. Ити биһиги оттуу сылдьар сирбит, кини төрөөбүт-үөскээбит түөлбэтэ эбит. Кырдьаҕастарбыт төһө эмэ “дьааһык киэһэ” диэн сэрэппиттэрин үрдүнэн олус айдааран, суордуу хоохтоон, бөрөлүү улуйан ытык кырдьаҕас дууһатын аймаатахпыт буолуо. Дьон-сэргэ ити оҕонньору ичээн аҥаардаах диир буолаллара. Дьааһык киэһэ диэн киһи өлбүт киһини атаарар үһүс күннэрин ааттыылларын онно саҥа өйдөөбүппүт.
Кэлин биллэххэ, ити түбэлтэ атырдьах ыйын 13 күнүгэр, бээтинсэҕэ буолбут этэ. Дьиктитэ баар, ол уолбут 13 сылынан лоп курдук 13 чыыһылаҕа, бээтинсэ күн матасыыкылтан бырахтаран эмискэ суорума суолламмыта.
Үгүс эдэр дьон былыргы өбүгэлэрбит үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын аахайбат буолан иһэллэр. Бу дойдуга сиэрэ суох быһыыланыы барыта сэттээх-сэмэлээх. Ону бу мин кэпсээбит түбэлтэм даҕаны кэрэһэлиир.
Аппанааhый Дьаакыбылап. http://joker.ykt.ru сайттан. Эрилик Дархан таһаарыыта.