Арай биирдэ Мэҥэ Хаҥалас улууһугар маннык түбэлтэ буолбуттаах. Мин кыра сырыттахпына, сааһым, арааһа, алта-сэттэ буолуо. Былыргы сыбахтаах балаҕан дьиэҕэ көмүлүөк оһох имик-самык умайа турара.
Биһиги биир дьиэ кэргэн: сорохторо ороннорун оҥостон утуйбут этилэр, сорохтор утуйаары төттөрү – таары хаамса сылдьыбыттара. Аһырдьа күһүн этэ. Тыйыһырбыт хараҥа былыттаах түн буолаары турара. Биһиги үс ыал дьукаахтаһан, эн-мин дэсиһэн, ыал сиэринэн эйэ дэмнээхтик, син буруо таһаарынан, үчүгэй баҕайытык олорбуппут.
Эмискэ ыалбыт ийэтэ эмээхсин ытыы-ытыы киирэн кэллэ. Мин эһэбин кытта хоонньоһон утуйа сытар этим. Эмээхсин бөтө-бөтө эһэбитэн көрдөстө: “Мэхээчэ, тымтыкта элбэхтик аҕал эрэ уонна биһиэхэ тахсыс. Манна кэпсээбэппин, оҕолор куттаныахтара. Таҥын, барыах”, - диэн. Онно көрдөхпүнэ, эмээхсин улаханнык уолуйбут, куттаммыт көрүҥнээҕэ. “Тоойуом, билигин киириэм, утуй”, - диэн баран эһэм икки сүгэ кыбыныылаах эмээхсини кытта тахсыста. Улахан дьоммут тугу эрэ ботур-ботур кэпсэтэллэр.Мин оҕо киһи утуйан хантайан хааллым.
Сарсыарда турбутм – дьиэм дьоно түүнү быһа куттанан утуйбатахта. Онтон кэлин истибитим, маннык быһылаан буолбут. Ити сэрии кэмэ, сут сылар дьыллар этилэр. Онон эр киһи диэн ыалга сэдэх, биир эмэ оҕонньор уонна оҕолор этлэр.
Ыалбыт эмээхсин биир обургу уолунаан уокка оттор мас көрдүү чугас эргин куоһахтары кэрийбиттэр. Уола оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан өрөбүлгэ дьиэтигэр кэлбитин, ийэтэ эмээхсин уолун көмө оҥостоору мас булунар санаалаах барбыт. Аччык оҕо уонна күнүскү үлэттэн сылайан нэһилэ сылдьар эмээхсин ханна ыраатыахтара баарай? Олорор дьиэлэрин арҕаа өттүгэр ырааһыйа баарыгар былыргы өтөхтөр оннуларыгар аҕыйах баҕана ордон халбытын таһыгар, кыра оҥхой сиргэ мас сытар эбит. Ону биһиги дьомут улаханнык көрө, толкуйдуу барбакка эрбээн кирэнбарбыттар.Уол көрдөҕүнэ бэрэбинэтэ сороҕор мутуктанан кэлэр үһү. Ийээтэ тугу да уорбалаабатах. Онон бэрэбинэни бүтүннүү эрбээн кэбиспиттэр.
Дьэ, доҕоор, киэһэ хараҥа буолатын кытта, хантан да кэлэрэ биллибэт ким эрэ оһх кэнниттэн дьиэ иһигэр баар малларынан дьону быраҕаттыыр. Ону көрдөрү мин эһээбиттэн тымтык көрдөөбүттэр уонна доҕор оҥостоору бэйэтин ыҥырбыттар. Көрдүүллэр – көрдүүллэр – ким да суох, тугу даҕаны булбаттар.Көрдөөччүлэр оһох кэнниттэн таҕыстахтарын аайы, били мааҕын быраҕыллыбыт малара. Иһитэрэ иккистээн күөрэйтэлиир. Онтон ыксаан кыптыйдарын, быһахтарын, биилкэлэрин. Ньуоскаларын дьааһыкка хаалыыллар да, син биир оһох кэнниттэн били биилкэлэр, быһахтар. Ньуоскалар хат кыырайан кэлэ тураллар. Онтон мин эһэм, доҕор буола тахсыбт киһилэрэ. Икки сүгэтин икки өттүгэр уктан баран, сылайан дьиэ ортотугар сытынан кэбиһэр уонна маннык диэн саҥалаах үһү: “Ол-бу буолман эрэ, бараммын сүгэнэн кэрдиэм”. Ону истиэхтэрэ баара дуо? Син биир бырахпытарын кубулуппатахтар. Арай били мас эрбээн аҕалбыт эмээхсин улахан кыыһын таппыттар,уоннааҕы дьону сыыһа-халты быраҕаллар үһү.
Онтон ыксаан ый быыһа хараҥаҕа дьиэлээх ыаллар бука бары оҕолордуун биһиги балҕамыт хоту өттүгэр холкуос техникатын уурар үчүгэй баҕайы муосталаах хос барыгар туох баар утуйар таҥастарын илдьэ баран, утуйардыы оҥостубуттар. Сыпыттарын кэннэ, арай эмискэ бурдук астыыр масыыналарынан, саппаас частарынан быраҕаттыыллар. Кыра оҕолор куттанан өй мэйдээх тулуйбат айдаанын тардаллар. Улахн дьон оҕолорун илдьэ сылгылары тутар сэнэх, улахан баҕайы ампаар көнньүүһүнэ баарыгар баран дьэ уоскуйан, оҥостон үчүгэйдик утуйаллар. Ити, арааһа халаан сырдыыта буолуо.
Сарсыарда туран истибиппит били таптарбыт кыыстара эмискэ төбөтүнэн ыалдьан иирэн хаалбыт. Кыһы иччитэх ампаар дьиэ баарыгар илдьэн хаайан кэбиспиттэр. Кыыс эрэйдээх иирэн дьиэ истиэнэтин устун хаама сылдьар үһү. Ону оҕо-уруу түннүгүнэн уоран көрөр эбит. Дьиктиргэн кэпсэтии-ипсэтии бөҕө буолаллар. Кыыс улахан быраата, били бэрэбинэни эрбэспит уол, ас илдьэн биэрдэҕинэ, өлрө сыһан таһаарар, отон кыра бырааттарыгар кыһаммат үһү.
Баҕар улахан өрүһү туораатаҕына үтүөрүө диэннэр, кыыһы кэлгийэн баран куоракка (Дьокускайга) илдьэлэр уонна иирээки барааҕар туттараллар. Ол кыыстара онтон дьиэтигэр эргиллибэтэҕэ. Рааһа, өллөҕө. Ыһылаан мин алталаах эрдэхпинэ дьиҥ-чахчы буолбут түбэлтэ. Билигин сылыктаатахха, ол эрбээбит бэрэбинэлэрэ, арааһа, ойуун сэрэтэ буолуо. Дьэ онон кэрэх маастар уонна ойун сэргэлэрэабаһылаах буоллахтара, эһиги туох дии саныыгыт?
Петр Попов
“Иччи.Сибиэн.Абааһы”. Спирдонов Е.Г. - Дьокуускай: Бичик, 2010.