“Ньурбачаан Бакамдатын арҕаа өттүгэр Хонорҕох Алааһа, эбэтэр ары Арыылах Алас диэн ааттыыр сирдэрэ баар. Бу 1959 сылтан “Заготскот” диэн тэрилтэ соҕотуопкаҕа киирбит сүөһүнү хаайан аһатар киэҥ даллах.
Сүөһү өлөрөр сирдээх. Бостууктары олордор дьиэлээх сир этэ. Дьиэттэн аллара, Бакамд диэки өттүгэр ыарҕа саба үүммүт көлүйэлээх сиргэ, муус туран эт тоҥноҕуна сүөһү өлөртөрүллүө диэн бүтэй туттараары. Алта-сэтэ оробуочайы таһарбыттар. Саас. Көлүйэлэрин үрдүгэр бүтэй тоһоҕото, сиэрдийэтэ буолар бэртээхэй арыы мас баара. Үлэһиттэр үөрэ-көтө бу маһы кэрдэн барбытар. Ол кэрдэн эрдэхтэринэ, ыарҕа иһигэр турар былыргылыы хабарҕа муннуктаах, арааһа, кус түөһэ диэн ааттыыр төкүнүк мастан оҥоһуллубут (тутуллубут диир ордуга дуу) ойуун дүҥүрүн тыаһа лүһүгүрээбит, кыаһаанын тыаһа өрө кыынньа түспүт. Үлэлии, аймалаһа сылдьыбыт дьон, соһуйан, уолуйан, сүгэлэрин кытта ыһыктыбыттар. Бары ах баран турбуттар. Саҥа саҥарар. Тыл таһарар суох үһү. Онуоха арыый аҕа саастаахтара, сэрииигэ сылдьыбыт киһи. Чуукартан төрүттээх Дабыыт Данилов – Буруо Хоноһо. Бэргэһэтин устан туран, ии тыас кэлэр сирин диэки хайыһан билэринэн ааттаспыт:
- Ойон убайбыт! Иһиги диэн кыра дьон муҥнахтарбыт, аһыыр-таҥнар кыһалҕаттан, тыыннаах буолар туһугар тойоттор сорудахтарынан үлэлии тахсыбыпыт. Алҕаска, билбэккэ, эн чуумпугун уйгуурдубуппут. Ону биһиэхэ буруйга холоомо. Алҕаспытын бырастыы гын. Ирдэһэр. Туоһулһар да буоллаххына, тойоттортон туоһулас, олортон ыйыт, - диэбит үһү. Онуоха тыас эмискэ уурайан барбатах, аа-дьуо намыраан барбыта үһү.
Бу дьонуҥ бүтэй тутар сирдэрин үрдүттэн охторон, тутаар гымыттара – табыллыбат. Тохтоон хаалбыт. Кэрдибит мастарын да харайбатахтар. Билигин да, арааһа сытара буолуо. Туох харайбыт үһү, ону.
Икки биэрэсэ курдук Борокуруор Маара диэн сиртэн сиэрдийэлэрин көлөнөн таһан, сиэрдийэлэрин тутан бүтэрбиттэр.
Онно баар дьонтон Н. Дэн киһи өлбүтэ. Ол олох кэпсээбэт этэ,саллар этэ. Арай итини Н. Кэпсээбитэ. Бииргэ үөрэммит уолум. Кини билигин да саллар. Уонна ит туһунан санаппат. Иннинэн-кэннинэн барыах-кэлиэх да, хамныах да кыах суох. Буолар да эбит. Онук саллыбытым, куттамытым диир этэ.
Онтон 1972 сыллаахха этэ. Аны, дьэ, били бүтэйи сэлбийэ тахсалар. Сүөһүлэрэ киириэн иннинэ.Сайын отуу тарыйа. Ол тахсаннар. Ол саҕана арыгы диэн ас буолунай, дэлэйбит ахан кэмэ. Аһаан-сиэн баран, дьэ, кэпсэтии буолар.Киэһээҥҥи аһылыктарын аһыы, арыгылыы олорон: “Дьэ. Онно өрдөөҕүтэ, биһиг күрүө тута сырыттахпытына, ол сыһыы уҥуор сытар кырдьаҕас, дьэ, куттаабыта” диэн буолар. Ону икки ул, . уонна Н.: “Ойуун диэн баар үһү дуо? Абааһы диэн баар үһү дуо? Ол-бу тыастан киһи куттанара диэн үһү дуо?” – диэн утары мөккүһэн тураллар. Кырдьаҕастара буойан көрбүттэрин, утары, өссө өрө барбыттар. Тэптэрээччи да баар үһү. Онно: “Чахчы чахчы! Ол аайыттан киһи куттана сылдьыа дуо?!”
Мөкүөр үтүмүгэр бу икки уол киирэн, ойуун уҥуоҕун түөрт эркинин түөрт аҥыы тэлгэтэн кэбиһэллэр. Ол оннук ааһар.
Мин оҕолору илдьэ өрүс уҥуор Мэгэдьэкэ оттуу сырыттахпын, “табаарыһыҥ куһаҕан буолбут” диэн илдьит кэлбитэ. 1972 сыллаахха атырдьах ыйын 22-гэр быһыылаах этэ. 23-гэр таһаарбыппыт. Ол. Амакиннааҕы эспэдииссийэ пилораматыгар. Ити билиҥҥи быткомбинат дьиэтин таһыгар, бэйэтигэр тиийинэн, ыйанан өлбүт эт. Оттон Н. Балаҕан ыйыгар эргэ буойуна дьиэтигэр оскуомаҕа ыйанан өлбүтэ. Иккиэннэрэ бир ый иһигэр буолта.
Дьэ, сүрдээх дьыала этэ. Ол Н. Мин бииргэ үөскээбит уолум этэ. Туох да наһаа аһыйбытым. Итиник дьаабыламматҕа буоллар, билигин да сылдьыа этэ. Муннугар тумуу да киирбэт этэ. Аҕата сэриигэ бран өлбүтэ. Соҕотох уол этэ. Токостор. Үтүн аҕа ууһа эһиннэ. Ити уолунан. Дьэ, бүттүлэр. Биирдэ сыыһа туттууттан”.
Николай Николаевич кэпсээнин тылытттан тылыгар түһэрэн, саҥарыытын уратытын кытта уларыппакка, суруйбутум. Ону, бэчээккэ бэлэмниирбэр, дуона суоҕу кылгаттым эрэ.
Историк-учуутал кэпсээнэ – үһүйэн буолбатах, адьас соторутааҥҥыкэмҥэ дьиҥ олоххо буолбут түбэлтэлэр. Онон кэпсээн ыйааһыннаах. Киһи кинини күдээринэ истэн кэбиһиэн сатаммат.
Багдарыын Сүлбэ
“Иччи.Сибиэн.Абааһы”. Спирдонов Е.Г. - Дьокуускай: Бичик, 2010.