Сир-Ийэбит кэлин кэмнэргэ, иринньэх бэйэтин иитиэхтээн улаатыннарбыт урааҥхайын, иннинэн сирэйдээх, икки атахтаах кыылын аҥардастыы айбардыыр тоҥкуруун сыһыаныттан дьагдайбыт курдук, тоҕо эрэ тоҕута дьигиһийтэлээн үөдэнин түгэҕэр мэҥиэстэр, уотунан өрө уһуурбахтаан уот кудулу байҕалын маҥалайыгар быраҕар, улуу-дьаалы муораларын өрүтэ түлүннэрэн таһааран уутугар умсаахтатар, баһаарынан тыыннарар, халааныгар уһуннарар буолла…

Үрдүк мэҥэ халлааммытыттан үөр көтөрдөрбүт көттө көппүтүнэн өлөн түһүтэлээн, муораларбыт түгэҕэр кыйма курдук үөр балыктарбыт өлөн дагдаһан тахсыталаан соһуталлар… Үгүс дьон маны ытырыктата көрөр-истэр буоллулар: «бэстилиэнэй тыһыынча» туолара чугаһаата дуу диэн. Уу ортотугар арыыланан олорор дьоппуон омук көрсүбүт иэдээнэ, сир хамсааһына, цунами, бүтүн планета үрдүнэн «бүтэһик тыһыынча» туолуутун саҕаланыыта эрэ дииллэр… Итини истэ-истэ, сорох киһи «тугу этэллэрэ буолла» диэн, сэрэхэдийэ саныыр.
Интернет ситимин араас сайтарыгар, ол иһигэр «Собеседник.Ру» сайт генерал-полковник, Куттал суох буолуутун федеральнай сулууспатын директорын солбуйааччынан үлэлээбит Олег Особенков уонна Москватааҕы Системнэй чинчийиилэргэ институт салайааччыта, Стратегическай ырытыы агентствотын салайааччыта Валерий Щегорцев аан дойду үрдүнэн бара турар климат уларыйыытыгар суһал дьаһаллары ылыныы туһунан дойду салайааччыларыгар анаан бэлэмнээбит дакылааттарын дьон-сэргэ киэҥ билиитигэр таһаарда. Дакылаат ис хоһоонун Интернеккэ, хаһыаттарга араастаан дьүүллэһэллэр. Элбэх дьон бу буолуталыыр айылҕа иэдээннэрин төрүөттэрин араастаан таайа, билэ сатаан, буолар да, буолбат да, киһи үөйбэтэх да санааларын этэллэр. Киһи эмиэ да итэҕэйэр, эмиэ да итэҕэйиэн баҕарбат…
Автордар дойду салайааччыларыгар айылҕа иэдээннэриттэн уонна онтон сылтаан тахсар техногеннай саахаллартан көмүскэнэр суоллары тобулууга, бэлэмнээх буолууга туох дьаһаллары ылыныахха сөбүн этэллэр. Кинилэр ити сүбэлэри биэриэхтэрин иннинэ аан дойдуга кэлиҥҥи уон сыл иһигэр буолуталаабыт айылҕа иэдээннэрин бары өттүнэн ырытар матырыйаалларга тирэҕирэн, кэккэ түмүктээһиннэри оҥорбуттар. Онуоха Гидроспецгеология, Геофизика институттарын, Гидрометцентр, Королев аатынан Космическай киин, Радиевай институт курдук, ССРС уонна РФ научнай тэрилтэлэрин, аан дойду биллэр-көстөр бөдөҥ научнай-чинчийэр кииннэрин, институттарын, ХНТ (ООН) климат боппуруостарыгар кэмитиэтин, «Дьиикэй айылҕа» норуоттар икки ардыларынааҕы фонда (WWF), АХШ разведкаҕа Национальнай Сэбиэтин итиэннэ Пентагон кистэлэҥ дакылааттарын сорох «аһаҕас» матырыйаалларыгар, дааннайдарыгар олоҕурбуттар.
Чугастааҕы эргин сылларга туох иэдээннэр Сир хайа муннуктарыгар буолуталаан ааспыттарын, буола туралларын бары даҕаны бу сайдыылаах үйэҕэ телевидениеттэн уонна Интернеттэн көрөн-ситэн олордохпут буолуо. Сүдү цунамилар, тайфуннар, вулканнар, халааннар, ураганнар, торнадолар, улуу добун холоруктар, баһаардар уонунан тыһыынчанан дьон өлүүтүнэн доҕуһуолланаллар. Сыччах 2008 сылтан бу күҥҥэ диэри биллэринэн Сиргэ 16 вулкан эһиннэ. Учуонайдар уонна специалистар маны кылгас кэм иһигэр элбэх диэн ааҕаллар. Олортон аҕыннахха, Чилигэ сэттэ тыһыынча сыл «утуйа сыппыт» Чайтен вулкана 2009 сыл олунньутугар 30 км үрдүккэ күлүнэн-уотунан өрө уһууран турбута. Былырыын ыам ыйын бүтэһигэр Исландияҕа Эйяфьятлайокудль вулкан буруота-тараата мэһэйдээн, самолеттар сырыылара тохтоон, элбэх хаайтарыы буолбутун аан дойду бары телевидениелэрин ханааллара кэпсээбиттэрин көрбүппүт. Сыл саҕаланыаҕыттан Японияҕа икки сиргэ, 50 сыл баарын биллэрбэтэх Шинмоедаке вулкан, Кюсю арыыга Синмоэ вулкан эстибиттэрэ. Онтон цунами иэдээнэ, Фукусима атомнай станция техногеннай иэдээнэ утуу-субуу дьоппуоннарга эрэ буолбатах тугунан да кэмнэммэт хоромньуну аҕалбыттара. Вулканологтар Америкаҕа Йеллоустонскай парка аннынааҕы сиргэ «утуйа» сытар аан дойдуга суох сүүнэ-сүдү вулканы олус кутталлааҕынан ааҕаллар эбит. 1923 сыллаахха паарка сирин ньуура дэхси соҕус эбит буоллаҕына, билигин 74 сантиметрынан үрдээбит. Дакылаат автордара этэллэринэн, кэтээн көрөөччүлэр вулкан өрө түллэргэ, тоҕо тэбэн тахсарга бэлэмнэнэн эрэр дииллэр. Бу вулкан эстэр түгэнигэр аан дойду бүтүннүүтэ улахан иэдээни көрсүөхтээх. 1600 км. эргимтэлээх сир бүтүннүүтэ үс миэтэрэ халыҥ күлүнэн-көмүрүнэн саба бүрүллүө, дьааттаах буруоттан-тарааттан сүүһүнэн мөлүйүөн дьон, көтөр-сүүрэр өлүө, ордубуттар хас да сыл устатыгар кислотнай ардах, халаан ортотугар сүһүрэн, аччыктаан өлөр дьылҕаланыахтара диэн быһыыны-майгыны сабаҕалаан көрөөччүлэр ааҕалларын туһунан дакылаакка этиллэр. «Маннык иэдээннэр биһиги үйэбитигэр тиксибэттэр ини» диэн эрэх-турах сананыыны автордар өйөөбөттөр, ону айылҕа алдьархайдара хаһан баҕарар эмискэ уонна киһи сэрэйбэтэх өттүттэн буолуталыылларынан холобурдууллар.
Уопсайынан, итиччэ элбэх вулкан «уһуктуута» Сир уот болгуо түгэҕэ, мантията аҥара оргуйбутун туоһулуур дииллэр. Мантия умайар түгэҕин киинэ биир тэҥник буолбакка, араастаан ньолбойор, уһуур. Онон илиҥҥи полушариеҕа, Китай, Япония, Россия диэки, сир анна күүскэ оргуйар, арҕаа диэки сойор, кытаатар. Ол түмүгэр үөһэ сытар сир «билиитэлэрэ», күөс хаппаҕыныы, сыҕарыҥнаан-халбаҥнаан, вулканнар уонна сир хамсааһыннара элбиир төрүөттэринэн буолаллар дииллэр. Айылҕа бу хамсааһыннарын чинчийэр дьон континеннарга сир «билиитэлэрэ» итинтэн сылтаан ыһыллаары ыксаталыыллар, үрэллээри үрүтэ уһуутаан тахсаллар диэн быһаарар эбиттэр. Онон олорор Сирбит тһгэҕэр буолар хамсааһыннартан үөһэ быыһылаан тахсар.
Специалистар тыһыынчанан сылларга тыынар-тыыннаах, үүнээйи, айылҕа олоҕор туллубат тулааһын буолан турбут Сир геомагнитнай тутула (каркаһа) кэһиллибитин ыйаллар. Ол кэһиллии Сир халыҥ араҥатынан курдары сылдьар электромагнитнай сүүрээннэр олохсуйбут суолларыттан туоруулларыгар тиэрдэн, айылҕа араас иэдээннэрин үөскэтэр төрүөт төрдүнэн буолаллар эбит. Планета геологическай уонна биофизическай туругун чинчийээччилэр Сир киинэ урукку үөһүттэн хамсаан, иҥнэри барбыт диэн бэлиэтээбиттэр. Онон кэлин уон сыл иһигэр магнитнай полюстар сыҕарыйаннар, хотугу полюс уруккуттан олохсуйбут сириттэн 4 кыраадыс соҕуруу уларыйбытын, Сир ис уонна тас, космостан чинчийиилэргэ олоҕуран, дакаастаабыттар.
Фукусимаҕа атомнай станция саахала тулалыыр эйгэҕэ, бүтүн аан дойдуга аһара кутталлааҕын бары көрдүбүт-иһиттибит. Автордар манан сибээстээн Россияҕа баар атомнай станцияларга техногеннай саахал тахсыан сөбүн туһунан сэрэтэлэр уонна эмиэ дьаһаллары ылынар этиилэри киллэрэллэр. Радиация тыыннаах организмнарга хайдах дьайарын анал литература, пресса уонна Интернет сайдыбыт кэмигэр аныгы үөрэхтээх дьон бары билэллэр.
Сиргэ баар муус уонна уу олус күүскэ сиик буолан симэлийэ тураллара инникитин иһэр уу көстүбэт кыһалҕатыгар тиэрдиэ диэн куттууллар. Специалистар «спутниктан» кэтээн көрүү түмүгүн холобурга аҕалаллар: Арктика мууһа 1979 сыллааҕы (бастакы «спутник» тахсыаҕыттан) баар туругуттан 43%-н кыччаабыт, бары континеннарга саамай үрдүк хайалар муус «бэргэһэлэрин» сабардама көҕүрүү турар. Анда хайаларын сорох чыпчаалларыгар үйэлэргэ сыппыт муус бэрт аҕыйах кэм иһигэр төрүт да суох буолбут. АХШ Глейшер Национальнай айылҕа пааркатыгар 100 сыл анараа өттүгэр баар 150 муус үллүктэртэн билигин 27-тэ эрэ хаалбыта дьиксиннэрэр. Кавказ уонна Памир хайаларын муус «бэргэ´элэрэ» эмиэ кыччаабыттар. Соҕурууҥҥу Америкаҕа Патогония, Европаҕа Альпа хайаларын ки´и хараҕа саатар муус чыпчааллара 2050 сыллар эргин тааһынан, буорунан көрөн туруохтара диэн сабаҕалаа´ын баар. Онон маннык уларыйыылары кэтээн көрөр, чинчийэр специалистар аны 15-20 сылынан иһэр уу саамай наадалаах стратегическай суолталаах бородууктанан буолуоҕун туһунан сэрэтэллэр.
Автордар сорох-сорох түгэннэри олус кичэйэн бэлиэтээн, күүркэтэн даҕаны туран, Россия Ыксаллаах быһыыга-майгыга министерствотыттан ураты айылҕа алдьархайдарыттан көмүскэнэргэ, эрдэттэн үөрэтэр-чинчийэр анал сулууспата суоҕун, иэдээн адаҕыйар түгэнигэр ыаллыы тас дойдулар онон туһана охсон, Алтай, Дальнай Восток курдук барҕа баай регионнарга киирэргэ сананалларыгар төрүөт буолуон сөбүн ыйаллар. Онон дакылааты оҥорбут бу икки киһи анал биэдэмистибэни, туһааннаах бары структуралары кытта ыкса сибээстээхтик үлэлиир Научнай киини, урут баар буола сылдьыбыт уу хаһаайыстыбатын национальнай госрезервэтин тэрийии, атомнай станциялартан аккаастаныы, армия, ис дьыала уорганнарын уонна анал сулууспалар айылҕа иэдээнин түбэлтэтигэр хайдах үлэлиэхтээхтэрин былаанын оҥорон үлэни саҕалааһын курдук, элбэх дьаһаллары ылынары сүбэлииллэр.
Дьэ, ити курдук Фукусима иэдээнэ үгүс киһини араас санааларга тиэртэ: бу автордар, бэл, араас түгэннэри, холобурдары аҕалан туран, дойдуга куттал суох буоларыгар бэйэлэрин көрүүлэрин этэллэр. Бэлэмнээх буолар, кырдьык, хайаан да наада. Дойду таһымыгар куттал суох буолуутун сэрэтэр дьаһаллара суох хайдах олоруоҥуй? Оннук дьаһаныы уруккуттан да баар. Онон тугу этэллэрэ буолла диэн долгуйар табыллыбат. Истибиттэн наһаа оро´уйар, өйдөрүгэр-санааларыгар олус чугастык ылынар дьону сэргэ ону ылыммат, утарар, барытын оруннаахтык, ырытан толкуйдуур дьон баар буолаллар. Оттон эн ити иккиттэн ханныгар киирсэҕин да, оннук толкуйдуургар тиийэҕин. Киһи аймах баарын тухары «бэстилиэнэй тыһыынча» туолара дьэ чугаһаата диэн ол тула дьон санаатын күүркэтэ, таайа, билэ сатааһын өрүү баара. Инникитин да баар буолуо.

Елена Иванова "Саха сирэ" хаһыат