Илин-Хаҥалас номохторугар элбэхтик ахтыллар Сэттэ Хачыкаат ойуун 17-18 үйэлэр кирбиилэригэр Самыртай хочотугар олорон ааспыт.Кини биир кэмҥэ хас да сиргэ тэҥҥэ кыырарын иһин, дьоҥҥо-сэргэҕэ «сэттэ сиргэ тэҥҥэ кыырар Сэттэ Хачыкаат ойуун» диэн ааттаабыттар

Сэттэ Хачыкаат ойуун дьонун араҥаччылаан Буотама хайатыттан өрүс уҥуорМохсоҕоллоох хайатыгар диэри абааһылартан харыстыыр ситими тардара үһү. Кини эдэр сылдьан билиҥҥи  Хачыкаат нэһилиэгин сиригэр аатырбыт Бэбиэһэй баай соҕотох кыыһа өлбүтүгэр, оччотооҕу үгэһинэн көмүүнү тэрийбитэ биллэр.

Сымартай хочотугар билиҥҥи Хачыкаат сиригэр баайынан-бардамынан, саҥа нууччалыы сууту-сокуону билиммэтинэн аатырбыт Бэбиэһэ тойон олорбут.Кини күҥҥэ көрбүт соҕотох кыыһын кэрэ дьүһүнэ, баай энньэтэ инньэ Бүлүү, Сунтаар сиригэр тиийэ иһиллибит – биллибит. Инньэ гынан, биир Сунтаар баайын уола кэлэн кэргэн кэпсэтэн, үс сылынан сүктэн барыах буолан илии тутуһан барбыт. Бэбиэһэ үөрбүт – көппүт, кыыһын сүктэн барар тэрилин, энньэтин бэлэмнээн барбыт.

Саас уу-хаар тахсыыта, күтүөт уол кэлэрэ чугаһаабытын кэннэ, арай,  кыыстара олус улаханнык ыалдьан хаалбыт. Бэбиэһэ тойон түргэн үлүгэрдик Сэттэ Хачыкаат ойууну ыҥыттаран аҕалбыт. Ол кэнниттэн ойуун кэлбитигэр улаханнык маанылаабакка, олохтообокко, бэл, айах да туппакка, кыыс туохтан ыалдьыбытын суһаллык билэ – көрө охсоругар  соруйбут. Сэттэ Хачыкаат ойуун хомуһунан киллэрэн үөһээҥҥи - алларааҥҥы дойдулары кытта кэпсэппит, ол кэннэ: «Бэбиэһэ тойон, эн кыыскын арҕаа халлаан абааһылара буулаабыттар, кутун-сүрүн хайыы үйэҕэ илдьэ барбыттар. Онон кыыһыҥ орто дойдуга олорор анала бүппүт», - диэбит. Ону кытта ыараханнык ыалдьа сытар кыыс бэргээн иҥиир ситиитин тартарбыт, үөһээ-аллараа көрбүт, итиэннэ… ол түүнүгэр өлөн хомут.

Аҕата кыыһын аһыйан буорайбыт, дьон бары да хомойбуттар, ытаспыттар… Кыыһы көмөргө бэлэмнэнэн барбыттар.Бэбиэһэ тойонбэйэтин уонна кыыһын атын дьонтон ойуччу үрдүктүк тутара бэрт буолан, дьонтон эрэ уратытык, түҥ былыргы өбүгэлэр сиэрдэринэн көмөргө эппит. Ол аата өлбүт хотуну кытта тыыннаах кулуттары көмүөхтээхтэр. Сэттэ Хачыкааттан ол сиэри-туому толороругар көрдөспүттэр.

Бэбиэһэ тойон кыыһа сүктэн барарыгар анаабыт, ханнык да сылгыга иннин биэрбэтэх сүүрүк үүт маҥан биэлээх эбит. Ол биэ ыҥыыра, киэргэлэ барыта үрүҥ көмүс куту ойуулаахтара үһү. Ону тэҥэ, 12 саастаах кулут кыыс, эмиэ оччо саастаах тэһиин тутааччы кулут уол бааллар эбит.Бэбиэһэ тойон ол биэни уонна уоллаах кыыһытыыннаахтыы сүрдээх киэҥ ииҥҥэ түһэрэргэ бэлэмнэппит.

Сэттэ Хачыкаат ойуун уолаах кыыһы биир – биир ат кутуругар баайтаран баран, сыры таҥнары үс төгүл үөһэ –аллара состорбут. Ол тухары кулут оҕолорго ол дойдуга хотуннарыгар доҕор буола сылдьыахтаахтарын, биэтин миинэригэр көмөлөһүөхтээхтэрин,  биэни үчүгэйдик бүөбэйдээн көрүөхтээхтэрин туһунан бэрт кытаанахтык эппиттэр. Онтон да атын араас сиэри – туому барытын ситэрбиттэр.

Дьэ ол кэннэ өлбүт кыыһы, кулут оҕолору уонна маҥан биэни тыыннаахтыы ииҥҥэ түһэрбиттэр. Кыыс сүктэн барарыгар муспут малын – салын, түүлээҕи эмиэ онно укпуттар, ол кэннэ буорунан саба кутан баран, үрдүгэр алта кырыылаах ампаары туппуттар. Ол кэннэ икки түүннээх күнү быһа сир анныттан сылгы кистиирэ иһиллэрэ үһү. Ону Сэттэ Хаяыкаат ойуун дүҥүрүн тыаһынан саба дарбыйар эбит. Ойуун икки түүннээх күнү быһа көмүллүбүттэри тиийиэхтээх сирдэригэр утааран кыырбыт.

Хачыкаат дэриэбинэтин илин өттүгэр биир сыры билиҥҥэ диэри Бэбиэһэ кыыһын сыра диэн ааттыыллар. Олохтоохтор кэпсииллэринэн, сэрии сылларын иннинэ кырдьаҕас киһи өлөөрү гыннаҕына, түүн ол сиргэ сылгы кистиирэ, оҕо ытыыра, араас мучумаан саҥа уонна дүҥүр тыаһа иһиллэрэ үһү.

1930-с сыллардаахха куораттан учуонайдар тахсан кыыс уҥуоҕун хаһа сатаабыттар да – табыллыбатахтар. Хаһан истэхтэринэ дүҥүр тыаһа иһиллибит, этиҥ эппит, чаҕылҕан чаҕылыйбыт, ардах ыаҕастаах уунан куппут. Онтон чаҕыйан салгыы хаһа барбатахтар. Сэттэ Хачыкаат ойуун ол курдук хас да үйэ ааспытын иһин бэйэтин эрэйдэммит үлэтин араҥаччылыы сытар диэн кэпсииллэрэ.

«Хачыкаат» кинигэттэн. «Кыым» хаһыат алтынньы 27 күнэ 2016 сыл.