Саха тылын төрдүн-ууһун, түҥ былыргы төрүттэрбит тустарынан кэпсиир уруокпар бэлэмнэнэрбэр саныыр санаам салаллыыта, өйдүүр өйүм түмүллүүтэ былыргы дьыллар былдьаһыктаах мындааларыгар, урукку сыллар улаан уорҕаларыгар олорон ааспыт улуу төрүттэрбитигэр, күн улууһун дьонугар, айыы-хаан аймахтарыгар хуннарга иэҕиллэн иһэр.

Былыр сахалар сүрүннээн сылгыны иитэр буоланнар, ол аһылыгын батыһан сиртэн сиргэ көһө сылдьаллара бэлиэтэнэр. Онон көс омук диэн этии итинтэн тахсыбыт буолуохтаах. ХVIII үйэ бастакы аҥарыгар Врангель, Гмелин кэлэн ааһалларын саҕана көс олоҕу ыарырҕатар өттүлэрэ кыстыктарын чугаһынан оту оттообот этилэр.

Саха омук төрдүн-ууһун туһунан мөккүөр кутаата сылтан сыл сөҕүрүйүөхтээҕэр өссө кэҥээн, дириҥээн, сиэллэнэн-кутуруктанан иһэргэ дылы. Бу боппуруоска О.Н.Бетлингк, Г.В.Ксенофонтов, А.П.Окладников, о.д.а. бөдөҥ учуонайдартан саҕалаан үгүс чинчийээччилэр тус көрүүлэрин эттилэр.

Сахаҕа үөрэх сайдыытын историятыттан

Сэбиэскэй кэмҥэ идеология ирдэбилинэн, "кыра-хара", "хараҥа" саха норуотугар сырдыгы-үөрэҕи политическай сыылынайдар тарҕаппыттара диэн өйдөбүлү күүскэ иҥэрэ сатаабыттара. 

Саха атын ыҥыырын — эр киһи уонна дьахтар ыҥыыра диэн араарар үгэс баар. Ону дьахтар ыҥыырын инники сирэйэ үрдүк уонна түөрт муннуктуу, оттон эр киһи ыҥыырын инники сирэйэ үрдүгэ суох уонна төгүрүктүҥү быһыылаахтар диэн бэлиэтии көрөн араараллар. Бу бигэргэтии төһө оруннааҕый эбэтэр, көннөрү тыл номоҕо дуу? Итиэннэ, археологическай хаһыылар түмүктэрэ ону төһө кэрэһилииллэрий?