Сахалар – сылгы культуралаах, кырдьаҕас көс омук удьуора буолабыт. Үгүс чинчийээччилэр сахалар – түҥ былыргы көс биистэр сакалар сыдьааннара буолаллар диэн сабаҕалыыллар. Түҥ былыргы өбүгэлэрбит сакалар (скифтэр) биһиги эрабыт 2000 сыл иннинэ омук быһыытынан үөскээбиттэрэ. Оттон, история кэрэһилииринэн, киһи аймах сылгыны, палеолит кэмиттэн саҕалаан неоликка диэри, ол эбэтэр биһиги эрабыт үүнүө 4-3 тыһыынча сыл иннинэ дьиэтиппитэ…
 

Ыт – киһи түөрт атахтаах саамай бастыҥ доҕоро. Аан дойдуга билигин 350-ча араас дьиэ ытын боруодата баар. Ол эрээри ыт хаһан, ханна аан бастаан баар буолбута, төрдө-ууһа туох эбитэ үчүгэйдик биллибэт. Эмиэрикэ испэсэлиистэрэ киһи ыты баара-суоҕа 1 тыһыынча сыллааҕыта доҕор оҥостубут диэн быһаараллар. Сыыһа быһаарыы. Учуонай үксэ ыт бөрөттөн төрүттээх дииллэр. «Ыт бөрөттөн буолбакка, шакалтан, эбэтэр өлөн сүппүт дьиикэй ыттан төрүттээх» диэн суруйар дьон эмиэ бааллар. 

Кэтэһиннэрэн - кэтэһиннэрэн 2010 сыллааҕы переписпит түмүгэ дьэ биллибит. Онон буоллаҕына, биһиги сахалар ахсааммытыгар  санаабыппытынааҕар арыый аҕыйах да буоллар, эрэл санаа кыымын күөдьүтэр курдук син харахха быраҕыллардыы эбиллии баар эбит.

1990 сыллаахха Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатыгар 7265 трактор баар диэн бэлиэтэммитэ. Билигин төһө трактор баарын билбит суох. Илии ыарахан үлэтин, ат, оҕус көлөнү солбуйбут трактордар аан бастаан Англияҕа уонна Францияҕа баар буолбуттара. Оттон АХШ-гар 1912 сыллаахха маҥнайгы трактор баар буолбут. Урукку ССРС-ка ааспыт үйэ 20-с сылларыттан Ленинградтааҕы "Кыһыл путиловец" собуокка тракторы оҥорон таһаарар буолбуттар.

Бу ойуу археологическай хаhыылартан булуллар түҥ былыргы норуоттар ханнык баҕарар предметтэрин киэргэтиигэ киэҥник туттуллубут. Онон "Ойуу бу көрүҥэ хаhан үөскээбитэй?" диэн боппуруоска эппиэттиир кыах суох.