Быйыл Россияны үс үйэттэн ордук кэм устата баһылаан-көһүлээн олорбут Романовтар династиялара төрүттэммитэ 400 сыла туолла. Дойду түҥ былыргы историятын түөрдэххэ, 1613 сыллаахха, урукку стилинэн от ыйын 11 күнүгэр, биэс ый анараа өттүгэр, Нуучча государствотын Земскэй Соборугар талыллыбыт, Михаил Федорович Романов ыраахтааҕы бөрүстүөлүгэр бэргэһэлэммитэ...

Кинилэр бары 1893 сыллаах төрүөх этилэр. Дьыллар-хонуктар аастахтарын ахсын, буолбут событиелар уонна кинилэр кыттыылаахтара ымпыктара-чымпыктара, ааттара-суоллара өлбөөдүйэн иһэрэ история дьэбир чахчыта бадахтаах. Ол кэм-кэрдии сиидэтин бастыҥтан бастыҥнар эрэ туорууллар. Кинилэр – үрдүк аналга тиксибиттэр, кэм-кэрдии муҥурун булларбатах байҕалыгар аа-дьуо устар айсберг чыпчааллара буолаллар...

 

 

Дьэ, ойууну көрсүһэр кэтэһиилээх-манаһыылаах түгэммит кэмниэ-кэнэҕэс түмүктэннэ. Кини Күндүлсэ диэн ууска киирэ, айаннаан кэллэ. Күндүдэй кыыһын соҕотох уола төбөтүнэн моһуоҕуран ыалдьарын бары билэллэр этэ. Дөрүн-дөрүн бу оҕо бииргэ төрөөбүттэрин куттаан, туох эрэ киһи олоччу өйдөөбөт ырыатын ыллыыра, онтон тугу эрэ баллыгырыыра, ханнык эрэ көстүбэт бэйэтэ эрэ билэр киһитин кытары этиһэрэ, кинилиин бэрт уһуннук кэпсэтэрэ, уонна сотору кэминэн сирэйдэрин аҥара түүннэн бүрүллүбүт маҕан сирэйдээх дьоннор кэлиэхтэрэ диэн этэрэ, ол дьон урааҥхай сахаларга тиийэр суолу көрдүүллэр диирэ. Төһө да кинини олохтоохтор өйдөөбөтөхтөрүн иһин, бу төрүт ууска бары билэллэрэ, кини ойуун уола буоларын туһунан. Кини баччааҥҥа дылы оҕоломмотох ийэтэ, кырдьарын саҕана ойуун куттартан көрдөспүтүгэр соҕотох уолу төрөппүтэ. Уол ойуун уһуйбутун кэннэ чопчу тоҕус ый буолан баран этигэр мэҥнэммит бэлиэлээх төрөөбүтэ. Киэһэ, күн киириэн иннинэ, бары, ойуун эһэ олоҕор олорор балаҕаныгар мусталлар. Дьиэ хаһаайыттара тиэтэлинэн ойуун кыырарыгар бэлэмнэнэллэр. Оттуллуохтаах мас кырчааһыннара мунньуллубуттар уонна муоста ып ыраас гына харбаммыт. Көмулүөк оһох иннигэр үрүҥ биэ тириитэ тэллэммит. Кэлбит дьон бары истиэнэлэри кыйа ороннорго олороллор: дьахталлар хаҥас өттүгэр, эр дьоннор – уҥа өттүгэр.

Саха космогоническай билгэлэрэ. Космогония диэн ол аата кыйаар (вселенная) айыллыытын туһунан үөрэх. Бу астрономияхаллаан эттиктэрин уонна олор системаларын үөскээбитин уонна сайдыбытын чинчийэр уонна үөрэтэр салаата.

Сахалар итэҕэллэринэн кыйаар үс араҥалаах: Үөһээ Дойду, а.э. халлаан кыйаара, Орто Дойду – сир эйгэтэ, уонна Аллараа Дойду – үөдэн түгэҕэ..Олоҥхоҕо этиллэринэн, кыйаары үс аҥыы өлүүлэргэ араарыы маннык быһыылаах буолбута.