«...якуты сохранили обширный запас эпических произведений, 

ценных не только по их художественному значению, 

но и в качестве исторического источника.»

А.П.Окладников.

 

Саха олоҥхотун ЮНЕСКО киһи аймах материальнайа суох культуратын шедевринэн билиммитэ төрдүс сылыгар барда. Бу да инниттэн олоҥхону үөрэппит эрэ чинчийээччилэр бары үтүктүспүт курдук сөҕөн-махтайан суруйаллара. Ол курдук XIX үйэҕэ А.Д.Миддендорф, О.Н.Бетлингк олоҥхону үрдүктүк сыаналаабыттара. Ол иһигэр политическай сыылынайдар эмиэ бэлиэтээбиттэрэ. Кэлин хас да көлүөнэ саха үөрэхтээхтэрэ, омук учуонайдара олоҥхо туһунан үгүстэ сөҕөн-махтайан суруйталаабыттара. Киһи сэргиэҕэ, чинчийээччилэр олоҥхону хайа өттүттэн көрөллөрүттэн тутулуга суох олох-дьаһах бары эйгэтин арыйаллара. Холобура тыл үөрэхтээхтэрэ архаизмнары, историзмнары, олус үчүгэй ойуулуур-дьүһүүннүүр тыллары булуталыыллар, философтар олох уларыйбат сокуонун, суолтатын быһаара сатаан төбөлөрүн сынньаллар, культурологтар, социологтар, географтар уо.д.а. эмиэ бэйэлэрин хайысхаларынан сонун арыйыылары оҥороллор. Историктар даҕаны олоҥхоттон киэн этиммэттэр.

Рунаҕа идэтийэр ХИФУ доцена Герасим Левин: "Саха сириттэн көстүбүт, XIV-XVIII үйэлэрдээҕи малга-салга уонна тутууларга баар, руна суруктары сахалыы ааҕыахха сөп", – диэн бигэргэтэр. Ол этиитин: "Сүктэр кыыс куругар баар суругу, быһа холоон, "АЛЫП ЧЫҤААТ ЭҤЭРИН ХАХЫЙА" диэн сахалыы аахпыппыт", – диэн бигэргэтэр.

Аҕыйах сыллааҕыта түүр норуоттарын историятын үөрэппит кумык чинчийээччитэ Мурад Аджи "Куда приплыл ковчег Ноя?" диэн бэлиэтээһинин олус кэрэхсии аахпытым. Итиэннэ, эрдэ христианствоны уонна исламы эрэ кытта ситимнээх дии саныыр "Ной ковчегын" туһунан номоҕу өссө киэҥник, дириҥник ылыныахха сөбүн өйдөөбүтүм. Дьиҥэ, бу Ной туһунан номоҕу, бэл диэтэр, Кавказ хайаларыттан кый ыраах сытар Саха сирин кытта ситимниэххэ син эбит...

 

Бу номоххо майгылыыр бэргэн ытааччылар, ох саанан сэриилэһиилэр, ким кыраҕы харахтааҕар күрэс былдьаһыылар тустарынан былыргы сэһэннэр хас улуус, нэһилиэк аайы бааллар. Ох саа – түҥ былыргы сахалар биир саамай суолталаах уонна уустук оҥоһуулаах сэриигэ уонна булка туттар тэриллэрэ буолар. Онон сахаларга, ордук булдунан айахтарын ииттинэн олорор өттүлэригэр, тыын суолталааҕа. Хас биирдии бэйэтин билинэр эр киһи, аҕа баһылык, боотур төһө баайа-дуола кыайарынан ох саатын тэринэрэ. Оттон ох саанан ытыыга уһулуччу бэргэнник ытааччылар уонна киһиттэн таһынан сымсатык оноҕостон аһарааччылар, тарбахтарын быыһыгар кыбытан хабааччылар мүччүргэннээх сырыылара, ааттара-суоллара өр кэмҥэ уос номоҕуттан түспэтэ...

 

Саха фольклорун хомуйааччылар – Өксөкүлээх Өлөксөй, Гавриил Ксенофонтов, Сэһэн Боло, Андрей Саввин, Георгий Эргис, о.д.а. өбүгэлэрбит биир түҥ былыргы ытык идэлэрин илдьэ сылдьааччы дьону – сэһэннэри кыл-мүччү баттаһа үлэлээбит – кинилэр тылларын-өстөрүн, билиилэрин-көрүүлэрин сурукка түһэрэн үйэтиппит дьоллоохтор.