Сүүсчэкэ сыл анараа өттүгэр билиҥҥи Сунтаар бөһүөлэгиттэн чугас баар Илимниир диэн сиргэ Мөтөх уола Анисим диэн бэрт сытыы-хотуу киһи олорбута үһү.
Бу Анисим Бордоҥ нэһилиэгэр Батыгыр Баһылай диэн киһи кэргэнин кытта көрсүүлэһэрэ үһү. Оччотооҕу сокуоҥҥа киһи бэгэһэлээх ойоҕун арааран ылар табыллыбата. Онон бу дьоҥҥо Батыгыр Баһылай мэһэй буолбут. Арай, өлөрөн эрэ баран ылыахха табыллар курдук. Оттон Батыгыр Баһылай онно-манна ырааппатах, бэрт нүһэр, күүстээх киһи курдук сылыктанара. Анисим, өлөрүөх киһи, онтон ордук толлор эбит.
Ити кэмҥэ Илимнииргэ Туман диэн эмиэ хорсун киһи баара үһү. Анисим бу киһини: "Батыгыр Баһылайы өлөр, манньатын тыйдаах биэни биэриэм", - диэн кэпсэтиһэ сылдьыбыт. Онуоха Туман эмиэ Батыгыр Баһылай күүһүттэн саллан, "бостуой сыыһа - халты туттан бэйэн былдьатыам" диэн батынан кэбиспит уонна бэйэтиндьыалатыгар Мухтуйалаан хаалбыт.
Анисим онтон тохтооботох, биирдэ Батыгыр суоҕуна ойоҕун көрсөн: "Сарсын киһин туутун көрө барарыгар быһаҕын хайдах эмэ гынан илдьэ хаал", - диэн сүбэлээбит. Батыгыр Баһылай ити кэмҥэ Такыр Элээнэ диэн Илимнииртэн икки көстөөх сиргэ туулуура.Болдьоспуттарын курдук, дьахтар кини барарыгар "туос хастыырбар быһах наада" диэн быһаҕын ылан хаалбыт. Такыр Элээнэ диэн халдьаайытыгар киһи уҥуохтаах, соччо киэҥэ суох сир эбит. Анисим эрдэ кэлэн бу киһи уҥуоҕар күүтэн сыппыт.
Батыгыр Баһылай кэлэн туутун көрөн, балыгын сүөкээн баран туутун тылбыйа олордоҕуна, Анисим кэнниттэн үөмэн кэлэн олорор киһини быһаҕынан хонноҕун анныгар саайбыт. Онуоха анараа киһитэкинини харатыттан харбаан ылан сиргэ ньиччи бырахпыт. Анисим быара доргуйан дөйөн хаалбыт. Биирдэ өйдөнөн кэлитэ, киһитэ тураары үнүөхтээн эрэр үһү. Онуоха Анисим ыстанан туран, сүктэрэ сылдьан быһаҕынан анььыалаабыт. Батыгыр Баһылай: "Кэргэммин ыл, бэйэбин эрэ тыыннаах хааллар", - диэн көрдөһө сатаабыт да, киһитэ ону истибэтэх, өлөрөн кэбиспит.
Дьэ, ол кэннэ "Батыгыр Баһылайы киһи өлөрбүт үһү" диэн айдаан буолар: силиэстийэ барар да, ким өлөрбүтүн булбаттар. Ити кэмҥэ, ый курдук буолан баран, Мухтуйаттан Туман төннөн кэлэр. Батыгыр Баһылайы өлөрбүттэрин истээт: "Мөтөх уола Анисим өлөрбүтэ буолуо, кини миэхэ өлөртөрө сатаан тыйдаах биэ сыҥалаабыта", - диэн кэпсээн биэрбит.
Онтон силиэстийэ буолан, Мөтөх уола Анисим тутуллар, улахан суут буолар. Суут уурааҕынан Анисим, Туман, Кыйтык Өндөрөй уонна Батыгыр ойоҕо - барыта түөрт киһи - уоннуу сылга хаатыргаҕа ыытыллаллар. Кыйтык Өндөрөй уонна Туман бу дьыалаҕа туох кыттыгастаахтара, хайдах эриллэн барбыттара биллибэт.
Хас сыл буолбута биллибэт. биирдэ сайын, сарсыарда эрдэ, ынахтан киирии саҕана, Туойдаах диэн Илимнииртэн икки биэрэстэлээх сиргэ эдьиийин хоспоҕор Мөтөх уола Анисим баар буола түһэр. Эдьиийэ соһуйар даҕаны, куттанар даҕаны. Дьэ хайдах былааннаах эргийэн кэлбитин сураһыы буолар. Онуоха Анисим кэпсиир: "Миигин босхолоотулар. Соҕурууттан Манчаары Баһылай диэн Дьокуускай ааттааҕын кытта аргыстаһан кэллим. Ол киһим манна кэлээри гыммытын, дьоммун-сэргэбин аймыа диэн аҕалбатым. Ол киһи уол оҕо үс уһуктааҕа, аҕыс кырыылааҕа, күлүгэ көстүбэт киһи. Кини өрүс баһынан дойдулаата, оттон мин дойдубун буллум", - диэн буолбут.
Эдьиийэ үгүһү-элбэҕи төргөөбөккө, омуһахтан тымныы ымдааны ылан иһэрдэн баран Анисимы утутан кэбиспит. Киһи утуйан хаалбыт. Дьахтар кэнники өй булан, бу улуу түөкүнү кытта булсубут буоллаҕа, онон киһини - сүөһүнү былдьыахтара диэн куттанан, хоспоҕун аанын дүлүҥүнэн баттатан баран, дьоҥҥо тиийэн тыллаан биэрбит. Анисим иккиһин тутуллан баран, дойдутугар эргиллибэтэҕэ үһү.
Эбэн этии: Манчаары Баһылай соҕурууттан ханнык эрэ уһулуччу быһый, хорсун Өлөөн хоһуунун дуу, Лаамы тоҥуһун дуу кытта бииргэ аргыстаһан күрээбиттэрин туһунан номоххо элбэхтэр. Манчаары, биллэринэн, хаайыыттан-хаатыргаттан түөртэ күрээбитэ.Ол сырыытыттан бииригэр эмэ, баҕар, ханнык эмэ тоҥус чулуутун кытта аргыстаспыт буолуон сөп. Оттон 1841 сыл кулун тутар 30 күнүгэр кини Нерчинскэй түрмэтиттэн Анисим Тимофеев диэн Сунтаар киһитин, саханы кытта бииргэ күрээн кэлбиттэр. Анисим кэлээт да номоххо кэпсэнэрин курдук, тутуллубут уонна балаҕан ыйын 24 күнүттэн ыла Дьокуускай түрмэтигэр хаайыллан сыппыт. Ол кэннэ, суут уурааҕынан, ити кэмҥэ эмиэ тутуллубут Манчаарыны кытта Нерчинскэй руднигар төттөрү ыытыллаары сылдьан, 1842 с. бэс ыйын 4 күнүгэр Дьокуускай куорат балыыһатыгар сытан ыалдьан өлбүт.
Оттон манчаары Нерчинскэй рудникка хаатырга үлэтигэр ыытыллан иһэн эмиэ төлө туттаран, күрээн дойдутугар төннөн кэлбитэ.
"Манчаары норуот номоҕор" кинигэттэн. "Кыым" хаһыат. Сэтинньи 15 күнэ, 2012 сыл.