Сахалар – сылгы культуралаах, кырдьаҕас көс омук удьуора буолабыт. Үгүс чинчийээччилэр сахалар – түҥ былыргы көс биистэр сакалар сыдьааннара буолаллар диэн сабаҕалыыллар. Түҥ былыргы өбүгэлэрбит сакалар (скифтэр) биһиги эрабыт 2000 сыл иннинэ омук быһыытынан үөскээбиттэрэ. Оттон, история кэрэһилииринэн, киһи аймах сылгыны, палеолит кэмиттэн саҕалаан неоликка диэри, ол эбэтэр биһиги эрабыт үүнүө 4-3 тыһыынча сыл иннинэ дьиэтиппитэ…
 

Л.Н.Гумилев сылгыны уонна сүөһүнү көһөрөн иитэр көс культурата хайдах уонна хаһан үөскээбитин туһунан: «Во 2-м тыс. до н.э. местные степные этносы жили еще оседло, и некоторые из них широко практиковали земледелие и оседлое скотоводство. Но жестокая засуха середине 1-го тыс. до н.э. вызвала дефляцию около водопоев нарушенного почвенного слоя,прикрывающего песок. Так в этих степях появилось кочевое скотоводство. На рубеже 8-9 веков до н.э. в степях Центральной Азии сложился комплекс кочевых этносов, в котором ведущую роль играли хунны. Развитие кочевой культуры было продолжено затем древним тюрками в 10-8 веках, уйгурами в 8-9 веках и монгольскими племенами в 10-13 веках»,–диэн бэлиэтиир.
Сакалар, хуннар (гуннар) олорон ааспыт кэмнэригэр истиэп дьиикэй сылгытын күүскэ дьиэтитии, ыҥыырга, тэлиэгэҕэ туһаныы культурата сайдыбыта уонна тэнийбитэ. Сылгыны саҥа дьиэтитии үйэтигэр, боруоданы тупсаран ууһатыы өссө да сайда илик кэмэ этэ. Көс биистэр олохторо-дьаһахтара айылҕа дьайыытыттан улахан тутулуктааҕа. Онон истиэп көс биистэрин сылгыта дьиикэй өбүгэлэрин көрүҥүн ыһыкта илигэ чахчы. Ол аата, билиҥҥи Монголия Гоби истиэбигэр дойдулаах Пржевальскай сылгытыгар майгылыан сөп. Сэрэйдэххэ, истиэп усулуобуйатыгар эппиэттиир – кыра аһылыкка, кураайыга үөрэммит, кыра уҥуохтаах (120-130 см. үрдүктээх), кылгас систээх (120-130 см.), улахан төбөлөөх, кылгас моойдоох, хаптаҕай соҕус быһыылаах үксүн сиэр уонна сур өҥнөөх сылгы буолуо. Киһи аймах обществота сайдан истэҕин аайы, сылгы эмиэ хаһаайыстыбаннай оруола уларыйан иһиитэ боруодалар үөскүүллэригэр тиэртэҕэ…

Сакалар сылгылара…

Сылгы – көс биистэр сэриилэригэр улахан оруоллааҕа. Онон сакалар тулуурдаах эрэ буолбакка, быһый атахтаах аттарга наадыйбыттара саарбаҕаламмат. Ол курдук, Орто Азия, Семиречье, Алтай сылгыларын үөрэппит профессор Ю.Н.Барминцев сакалар араас боруода сылгыламмыттарын туһунан суруйар. Салгыы профессор кинилэр хайдах сылгылаахтарын билээри Казахстаҥҥа баар көмүүлэри үөрэтэн баран: «Все сведения о лошадях древних народов убедительно говорят о том что, в период расселения ранних кочевников на территории Казахстана и Алтая конское поголовье было разнообразным. Уже тогда существовали в значительной степени дифференцированные типы лошадей. Возможны два варианта. Или лошади древних племен имели предков в виде исходных форм-крупного верхового и мелкого, близкого по типу современной монгольской лошади и лошади западных скифов»,–диэн түмүгү оҥорбута.
Ол эрэн, сакаларга үрдүк уҥуохтаах сүүрүүк сылгылар ахсааннара быдан аҕыйаҕа, арай улахан сылгы бас-көс дьоҥҥо эрэ баара быһаарыллыбыт. Алтайы чинчийбит профессор В.О.Витт: «Все скифские вожди обязательно приобретали верховых лошадей в далеких странах Средней Азии, средний тип лошадей пазырыкских курганов, имевших рост 136-140 см. в холке, был в ту эпоху основным. Под воздействием различных условий существования из основного типа выделялись крайние типы-крупный верховой (рост около 145 см. и выше) и мелкий, напоминающий современную монгольскую лошадь»,–диэн эмиэ итиннэ майгылыыр санааҕа кэлбитэ. Профессор үрдүк уҥуохтаах сылгы ахсаана үөрэтиллибит сылгылар кырамталарыттан 14% эрэ ыларын ыйар. Аны В.И.Цалкин быһаарарынан, көннөрү дьон көмүллүбүт булгунньахтарыгар үрдүк уҥуохтаах сүүрүүк сылгылар кырамталара көстүбэтэх. Итинтэн сылыктаатахха, сакалар сүрүннээн кыра истиэп сылгытын кытары, үрдүк уҥуохтаах, кыра төбөлөөх, уһун моойдоох, үрдүк атахтардаах сүүрүүк сылгылары иитэллэр эбит.

Аатырбыт аргамактар…

Сакалар үрдүк уҥуохтаах сылгыларын В.О.Витт былыр Орто Азияҕа «аргамактар» диэн ааттыыллара диир. Уос номоҕор киирбит аргамактар хайдах сиргэ-уокка уонна хайа уустарга үөскээбиттэрэй?
Учуонайдар Ю.Н.Барминцев, С.П.Толстов, В.В.Бартольд, В.О.Витт Орто Азияҕа, Хорезм уонна Давань хайысхаларынан олорбут, сир оҥоһуутунан дьарыктанар омуктар үөскэппиттэрэ буолуо диэн сабаҕалыыллар. Кинилэри казах учуонайа Х.Алпысбаев: «Описываемые С.П.Толстовым кангюйские аргамаки древнего Хорезма представляются более сухой головой, с тонкой и очень длинной лебединой шеей, они более высоконогие, укорочены и узкотелы. Такого типа лошади изображены на скалах долины Чирчик»,–диэн бигэргэтэр. Мин санаабар, бу суруйууга кэпсэнэр аттар төрүттэрбит курыканнар Өлүөнэ очуостарыгар ойуулаабыт сылгыларыгар майгылыыллар. Баҕар, бу Орто Азияҕа олорбут түҥ былыргы төрүттэрбит сакалар уонна Өлүөнэ сүнньүгэр көһөн кэлбит бэтэрээҥҥи өбүгэлэрбит уруһуйдара буолуон сөп. Биллэн турар, бу сабаҕалааһын мөккүөрдээх эрээри, бөдөҥ учуонайдар дьоһун этиилэринэн бигэргэттэххэ, сөбүлэһиэххэ да син.
Тибет былыргы картатыгар сакалар олорбут сирдэрэ чопчу «сакалар дойдулара» диэн бэлиэтэнэр. Оннук уутуйан олорбут сирдэринэн соҕуруу Казахстаҥҥа баар Кангюй ааттыыллар. Оттон В.О.Витт уонна С.П.Толстов ыйалларынан, Кангюй – аргамак сылгы үөскээбит биһигэ. Итини бигэргэтэн С.П.Толстов: «Крупной страной, владевших аргамаками был Кангюй, центром которого следует считать древний Хорезм»,–диэн бэлиэтээһинин кыбытабын. Ю.Н.Барминцев уонна Л.Н.Гумилев сактар тарҕанан олорбут сирдэринэн билиҥҥи Казахстаны ыйаллар. Аны Л.Н.Гумилев үлэлэриттэн көрдөххө, Кангюй уонна Хорезм диэн ааттанар сирдэр Аральскай муора хотугу өттүгэр тайаан сыталлар.
Түҥ былыргы төрүппүт Аральскай муора аттыттан көһөн кэлбитин туһунан сабаҕалааһыны өссө 1798-1810 сылларга Эверс уонна Горновскай, кэлин 1930-с сылларга П.А.Ойуунускай эппиттэрэ. А.И.Эверстов суруйарынан, олоҥхоҕо ахтыллар «Араат байҕал» – билиҥҥи Аральскай муора, сахалыы (түүрдүү) тылынан «элбэх арыылаах» диэн суолталаах. Бу муора аттыгар олорбут сакалар аргамак диэн истиэпкэ ханна да суох үрдүк уҥуохтаах, кылгас систээх, куба курдук уһун моойдоох, үрдүк атахтаах сүүрүүк сылгылары үөскэппиттэр. Ону Ю.Н.Барминцев: «саки обладали лошадьми выдающихся качеств. (&hellip Предки современных ахалтекинских лошадей попадали на территории Казакстана с незапамятных времен под названием аргамаков и тарпанов»,–диэн суруйбута да туоһулуур. Ол аата «ахалтекин» диэн аатырбыт сүүрүүк сылгы боруодатын төрүттээччинэн өбүгэлэрбит сактар сылгылара аргамак буолуон да сөп…

Айыы сылгыта — ахалтекин…

Аны аргамак уонна ахалтекин сылгытын маарыҥнаһар өрүттэригэр тохтуохпут. А.С.Красников «Коневодство» диэн учебнигар ахалтекин сылгытын туһунан: «Ахалтекинская порода – древнейшая порода лошадей, сформировавшаяся в условиях знойного климата среднеазиатской пустыни и сохраняемая туркменами в чистоте в течении тысячелетий. Вследствие ограниченных выпасов и скудного водного режима лошадей содержали подворно: они лошадей держали в садах на приколе под попоной. Иногда выпасали на поливных землях. Кормили сухой люцерной. Подкармливали ячменем, пшеницей. В результате у лошадей выработалась повышенная требовательность к качеству корма. Она приобрела своеобразные черты телосложения – узкотелость, угловатость форм, сухость – величавую красоту и пылкий темперамент; голова у нее иногда горболовая, шея исключительно длинная, тонкая, гибкая, высокопоставленная»,—диэн быһааран-ойуулаан биэрэр.
Аргамактар уонна ахалтекиннар үөскээбит Кангюй уонна Хорезм диэн ааттанар Аральскай муора кытыытынааҕы сирдэригэр сакалар уонна текилэр диэн биистэр алтыһан олорбуттарын туһунан Л.Н.Гумилев «Ритмы Евразии» диэн үлэтигэр суруйар. Ю.Н.Барминцев аргамактар люцерна аһылыктаахтарын туһунан: «Тот факт, что китайцы, желая сами разводить даваньских аргамаков, вынуждены были приступить и к выделыванию му-су (люцернов), свидетельствует об особой породе этих лошадей, требовавших особый корм»,–диэн кытайдар летопистарыгар ахтыллыбытын булбут. Онон ахалтекин сылгы боруодатыгар сакалар аргамактарыттан бэриллибит хаачыстыбалар бааллар диэн бэлиэтиэххэ сөп. Аральскай муора тыйыс айылҕатыттан харыстааннар, сака уонна теки биистэрэ аргамактартарын уонна ахалтекиннарын попонанан бүрүйэллэрэ үһү. Сахалар сылгыбытын чаппарааҕынан, кычымынан киэргэтэр үгэспит мантан үөскээбэтэҕэ буолуо дуо…

Түмүк

Аргамак уонна ахалтекин боруода сылгылар маарыҥнаһар өрүттэрин тэҥнээн көрдүбүт. Онон өбүгэлэрбит сакалар номоххо киирбит аргамактары үөскэппиттэрэ кэлин аан дойдуга аатырар ахалтекин сүүрүүк боруодата ууһууругар төрүөт буолбута диирбит оруннаах курдук. Сахалар, өбүгэлэрбит сакалар саҕаттан, аан дойдуга икки аатырар сылгы боруодаларын – ахалтекиннары уонна саха сылгытын үөскэппиппит сылгы иитэр былыргы историялаах уонна баай культуралаах омук буоларбытын туоһулуур.
 Улахан учуонайдар – сылгыны чинчийбит В.О.Витт, Ю.Н.Барминцев, историк Л.Н.Гумилев уо.д.а. үлэлэригэр сигэнэммин былыргы өбүгэлэрбит Азия истиэбигэр олорор эрдэхтэринэ хайдах сылгылаахтарын туһунан ырытыыбын билиһиннэрдим. Аныгыс сырыыга өбүгэлэрбит Сибииргэ олохсуйан баран хайдах сылгылаахтар этэй диэн боппуруоска хардарарга холонуом.

Борис ПОТАПОВ, тыа хаһаайыстыбатын наукатын кандидата. "Саха сирэ" хаһыат 13/12/2012. http://sakhasire.ykt.ru