Ыт – киһи түөрт атахтаах саамай бастыҥ доҕоро. Аан дойдуга билигин 350-ча араас дьиэ ытын боруодата баар. Ол эрээри ыт хаһан, ханна аан бастаан баар буолбута, төрдө-ууһа туох эбитэ үчүгэйдик биллибэт. Эмиэрикэ испэсэлиистэрэ киһи ыты баара-суоҕа 1 тыһыынча сыллааҕыта доҕор оҥостубут диэн быһаараллар. Сыыһа быһаарыы. Учуонай үксэ ыт бөрөттөн төрүттээх дииллэр. «Ыт бөрөттөн буолбакка, шакалтан, эбэтэр өлөн сүппүт дьиикэй ыттан төрүттээх» диэн суруйар дьон эмиэ бааллар.
Генетиктэр анаалыстаан быһаарбыттарынан, ыт аан маҥнай Илин Азияҕа баар буолбут. Оннук буолуон сөп. 30-35 тыһыынча сыллааҕыта бултаан иитиллэр дьон Илин Сибииргэ кэлбиттэрэ биллэр. Кинилэр оччолорго олоро сылдьыбыт сирдэрэ — Яна өрүс төрдө. Сэлиилэри (мааманнары), улахан муостаах табалары, носорогтары, дьиикэй оҕустары эҥин бултаһаллар эбит. Ол сылдьан, кинилэри сэргэ ити кыыллары бөрөлөр эмиэ бултаһалларын көрбүттэрэ чахчы.
Бөрө сэрэҕин, үчүгэйдик истэрин, сырдыкка да, хараҥаҕа да бэркэ көрөрүн, сытымсаҕын, түргэнник сүүрэрин, бултаһыахтаах кыылын саһан маныырын, үөрүнэн сылдьан тула сүүрэн, күөйэн-хаайан тутан сиирин булчут киһи бэлиэтии көрдөҕө. Ол иһин, бөрө төрөөбүт сиригэр түбэһээт, кып-кыра, хараҕа аһылла илик оҕолорун олорор сиригэр, оҕолоругар көрдөрөөрү илдьэ кэлиэн сөп. Кэлин ити кыыллара улаатан, туохха да топпот буолбуттарыгар көҥүл ыыталаабыта. Кыра эрдэхтэриттэн ийэлэрин сырса сылдьан бултаан аһыы үөрэммэтэх буолан, хотугу тымныы, ыарахан усулуобуйалаах сиргэ аччыктаан, киһи кыыл уҥуохтарын бырахпытын кэнниттэн көмүллүү сылдьыбыттара буолуо диэн сэрэйэбин. Маннык түгэн сүүһүнэн сыл устата бэрт элбэхтик буоллаҕа. Ол түмүгэр киһи ыт доҕордоммут.
Бөрө оҕото хараҕа аһыллан, булчут оҕолорун кытта оонньоон, кинилэр саҥаларын истэн, кыра-кыралаан үрэ үөрэммитэ буолуо дии саныыбын. Кыыл оҕо эрдэҕинэ туохха үөрэммитэ бэйэтигэр иҥэн, оҕолоругар бэриллэн сайдар. Син эмиэ оҕолорбут улаатан истэхтэрин аайы араас ньыманы билэр-көрөр буолалларын курдук. Ити курдук, өр сылларга талан-талан, булчуттар үрэр ыты ииппиттэрэ буолуо.
Сибииргэ, Красноярскай куорат чугаһыгар, 20,9 тыһыынча сыллааҕыта сүүрэ сылдьыбыт дьиэ ытын уҥуоҕун булбуттара. Атын сирдэргэ көстүбүт ыт уҥуохтарын хас сыллаахтарын быһаарбыттара маннык: 14 тыһ. сыл (Германияҕа); 10,4 тыһ. сыл (Эмиэрикэҕэ); 11 тыһ. сыл (Камчаткаҕа).
Генетиктэр үөрэтэн быһаарбыт-тарынан, киһи төбөтө түргэнник сайдарын курдук, ыт киэнэ эмиэ сайдар эбит. Араас көтөрү-сүүрэри бултаһар олус дьоҕурдаах ыппытыгар – саха лаайкатыгар итинник баар диибин. Бөрөттөн төрүттээх, эргиччи дьоҕурдаах ыппыт, улахан да, кыра да кыылы эккирэтэн иһэн, ол кыыла хайдах быһыылаахтык куота сатыахтааҕын эрдэттэн таайан, онно сөптөөх быһалыыр хайысханы ыларга үөрэнэр, төбөтүн сайыннарар.
Бөрөттөн бөрө курдук бултуурга дьоҕурдаах лаайкаттан ураты, дьиэ ытын атын боруодалара (боксер, пудель, дворняжка о.д.а.) бастаан үөскүөхтэрин сатаммат. Онон булчут лаайка аан маҥнай баар буолбут дьиэ ытын боруодата буолар.
Киһи Саха сиригэр 30-35 тыһыынча сыллааҕыта кэлэн 20 тыһыынча сыл устата мааманнары, онтон да атын кыыллары бултаспыт. Итиччэ уһун кэмҥэ булчут обургу хайдах бултуурга көмөлөһөөччүнү булбат буолуой, булан бөҕө буоллаҕа. Киниэхэ биһиги тымныы усулуобуйабыт көмөлөспүтэ. Сүүһүнэн сыл устата, үөһэ суруйбутум курдук, киһи аттыгар улаата-улаата дьиикэй айылҕаҕа төннүбүт бөрөлөр сорохторо эрэйи-муҥу көрөн, аһылыктарын кыайан булуммакка, киһиэхэ улам чугаһаан, кэнэҕэс саха лаайкатын төрдө буолтара диир сөп. Ол манныктан да көстөр. Алаһыай өрүс хаҥас салаата Россоха өрүс сыырыгар икки ыт төбөтүн уҥуоҕа көстүбүтэ диэн П.А. Лазарев кэпсээбиттээх. Кинилэр сытар дьапталҕалара 25-35 тыһыынча сыллааҕы буолара быһаарыллыбыт. Мантан көстөрүнэн, биһиги ыппыт 30-ча тыһыынча сыллааҕыта баар буолбут. Эбэтэр, аан дойду үрдүнэн Саха сиригэр ыт аан маҥнай үөскээбит эбит. Киһи маҥнайгы дьарыга — бултаан аһааһын. Ыты эмиэ оччолорго бултуур идэҕэ үөрэппиттэр. Бултаан аһыыр киһи маҥнай табалары манааччыга да, көлүллэн таһаҕас таһааччыга да улаханнык наадыйбатаҕа чахчы. Ити уонна да атын идэлэргэ ыты киһи кэлин үөрэппитэ диибин.
Дьэ итинник. Саха лаайката — дьиэ ытын саамай бастакы боруодата. Атын сирдэргэ бөрө хас да көрүҥүттэн араас ыт үөскээбитэ буолуо. Кинилэр бары хойуккулар.
Бүөтүр Куолаhап, палеонтолог, геологическай-минералогическай үөрэҕэрии доктора.
Эрилик Дархан joker.ykt.ru сайтка таһаарыыта.