Киһи аймах туой иһити неолит кэмиттэн, саҥа таас үйэттэн оҥостор, туттар буолбута. Ол көстүү историяҕа неолитовай революция диэнинэн киирбитэ.

Саха омук даҕаны аан дойду дьоно барыта ааспыт сайдыыларын мүччү аһарбатаҕа, бэйэтин кыаҕынан туой иһити ХХ үйэ 30-с сылларыгар диэри охсон кэлбитэ. Арай кэлин кэлии иһит наһаа элбээн, бу дьарык уостубута. Туой иһит саха олоҕор-дьаһаҕар киэҥник туттулларын, улахан олгуйдартан саҕалаан оҕо үүт иһэр кыракый боччугар тиийэ оҥороллорун бастакы чинчийээччилэртэн саҕалаан бары бэлиэтээбиттэрэ. Ол курдук Ф.Страленберг көмүлүөк үрдүгэр күрүчүөккэ ыйанан турар туой иһиттэр баалларын ахтыбыт. Я.Линденау туой иһиккэ сахалар сайыҥҥы ураһаҕа туттуллар туоһу оргуталларын бэлиэтии көрбүт. Туойтан өссө уус күөрдүн, тимири уһаарар оһоҕун киэбин бэлэмнииллэрэ. Иһити таһынан балаҕаннарын тас өттүн, ыйга иккитэ көмүлүөк оһохторун сыбыылларын аахтахха, дьэ элбэх туойу тутталлар эбит. Ол да иһин саха балаҕанын туойдаах сир аттыгар тутта сатыыр идэлээҕэ.

Туой иһит «туойдаҕына»

Сахаҕа күөсчүт идэтэ, чуолаан, дьахтар дьарыгынан буолбут. Тоҕо диэтэххэ, бу идэни Аан Алахчын Хотун араҥаччылыыр диэн ааттанар эбит. Күөс охсооччунан көнө сүрүннээх, өйдөөх, дьоһуннаах эмэн саастаах дьахталлар уонна эмээхситтэр буолаллара. Эдэр кыргыттары, дьахталлары чугаһаппат этилэр. Бу идэ ийэ ууһунан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэрэ. Күөс охсооччу кимин-тугун күөскэ түһэрбит ойуутунан-оһуорунан билэллэрэ.
Иһит туойун хайалаах сир намталларыгар анаан көрдүүллэрэ. Биир оннук сиргэ Серошевскай сылдьыбытын суруйар: «1890 с. Нам улууһун Хатыҥ Арыы нэһилиэгин дьоно иһит туойун хайдах хостуулларын баран көрө сылдьыбытым. ¥чүгэй туой хайа сыырын анныгар боллох-боллох үллэ сытар буолар. Туой хостооччу сир үрүт араҥатын хастаан ылан, төһө наадыйарынан ылара. Биир оннук хаспахтан саха киһитэ 10-15 муунталаах ньылбырхай, адьас хараҥа өҥнөөх туой куһуоктарын таһаартыы сылдьара. Саха иһити оҥорор туойа арыы араҕас өҥнөөх, сыстаҥнас, ньалҕаархай буолар. Дьокуускай ырыынагар баар сырдык туойтан оҥоһуллубут иһиттэри нуучча киэнэ диэччилэр, Олор олох атын киэптээх уонна станокка оҥоһуллубут буолааччылар. Саха туойу иһитинэн атыыласпат, бэйэтинэн муунтатын 5-тэн 10 кэпп. диэри атыылаһан ылан, эргэ иһиттэрин кытта күөсчүккэ туттарар». 1 муунталаах иһит 30 кэпп. сыанаҕа турар буоллаҕына, син сөптөөх дьаһаныы диэххэ сөп.
Маастар эргэ иһити үлтү сынньан бороһуок оҥорон баран, суордуттан көрөн ньалҕаархай туойга элбэх соҕуһу эбэн биэрэр (үс гыммыт биирэ). Ол кэннэ маска ууран туран илиилэринэн охсоллор, мэһийэллэр. Биир кэлим куһуок буолбутун кэннэ маһынан дьөлө анньаллар итиэннэ ол мастарын эргитэн киһи илиитэ батан тахсар хайаҕаһын оҥороллор. Төгүрүк киэптээх обургу тааһы туппутунан хаҥас илиилэрин угаллар, ол кэннэ уҥа илиилэринэн били таас баар сирин лаппаакынан таптайа охсоллор, нарылыыллар. Улам-улам иһит кытыыта чарааһаан, айах өттө кэҥээн, түгэҕэ кыараан барар. Айаҕын киэҥэ сөп буола кэҥээбитин кэннэ бөссүөк суоннаах, сылгы харалаах маҥан сиэлинэн эриллибит талах иини кэтэрдэллэр. Иһит оҥоһуллан бүтүүтэ түгэҕэр баар хайаҕас бэйэтэ сабыллыахтаах. Оччоҕо лаппаакынан таптайан, түгэҕин көннөрөллөрө. Ол кэннэ инчэҕэй иһити кытыытыгар күөх оттоох, түгэҕэр имиллибит сылгы тириилээх улахан туос иһиккэ угаллара. Маннык гынан киэбин ыларыгар да көмөлөһөллөрө итиэннэ алларааҥы тирии сиигин тардара. Бу кэннэ ойуутун түһэрэн баран уматыыта саҕаланара. Уматалларыгар этиҥ түспүт маһын уонна тэтиҥ кыспата туттубаттара, иһит хайа барыа диэн буолара. Мас хатырыгын уматан, төгүрүччү эргитэ сылдьан уматаллар. Иһит тула өттө итийбитин кэннэ уоттан таһааран, бөҕө буоллун диэн 2-3 ньуоска үүтү эбэтэр суораты үрдүгэр куталлар. Сорохтор хараҥа кыһыл буолуор диэри ититэн баран, суораттаах, үүттээх ууну куталлар ардыгар туус да эбэллэр. Саҥа иһит бастаан хайаан да тэстэр буолар, онон түргэнник бөҕөргөөтүн диэн үүтү оргуталлар. Хас биирдии оргутуу кэнниттэн сууйан баран куурда уураллар. Туой иһиккэ убаҕас ас икки-үс күн туох да буолбакка турар.
Куһаҕан туойтан оҥоһуллубут иһит 2-3 күнүнэн куурара, үчүгэй туой балачча өр турара. ¥чүгэйдик хатарыллыбыт туой иһит тоҥсуйдахха лыҥкынас тыастанар.
Чинчийээччилэр саха туой иһитэ оҥоһуллуутун, киэргэтиитин таас үйэ бүтүүтүн кэминээҕигэ маарыннаталлара. Ол туойга тыҥырахтарынан ойуу түһэрэллэрэ тыҥырах ойуу диэн ааттанар. Күөсчүт онно анаан тыҥыраҕын үүннэрэрэ эбэтэр сытыы уһуктаах малы туттара. Ону таһынан күөс ойуулуур мастаах буолара. Бу -- түгэҕэр геометрическай оһуордаах төгүрүк эбэтэр түөрт кырыылаах мас буолара. Дэҥнэтэн үрүҥ көмүс кыбытыктары туруоран киэргэтэллэрэ. Хас биирдии ойуу-оһуор куһаҕан тыынтан харыстыыр анал бэлиэнэн буолара.

Сүдү иччилээх идэ

Чахчы да, күөсчүт идэтэ ыраахтан силистээх-мутуктаах быһыылаах. Сахаҕа тимир ууһа ойууннааҕар үрдүк кэрдиискэ турарынан, оттон уустар күөсчүтү аҕаспыт диэн алы гынан ааттыылларыттан көрдөххө, чахчы да «кырдьаҕастара» быһыылаах. Ол курдук ойуун күөсчүтү «кынчарыйан», илиитин «алдьатар» түбэлтэтигэр, күөсчүт ойууну барар-кэлэр суолугар тоһуйан, ботугураан баран буору бырахтаҕына ойуун өлөр. Эбэтэр ойуун дуу, уус дуу өһүргэттэхтэринэ, иһит охсор лаппаакытынан суолларыгар кириэс охсон куһаҕаны ыытар кыахтааҕа.
Күөсчүт идэтэ былыр тоҕо маннык үрдүк таһымҥа тахсыбытай? Туой буор аллараа дойдуну кытта, оттон күөс орто дойдуну кытта ситимнээх буолан, араҥаччылыыр, арчылыыр суолталааҕа. Абааһы чугаһаабатын диэн туой күөһү оҕо аттыгар уот таһыгар умса ууран, чоҕунан түгэҕэр кириэһи ойуулууллара. Торбос абааһытын үүрээри хотон долборугар туой иһити умса уураллара. Куһаҕан, чиччик торбос, оҕо төрөөтөҕүнэ улахан туой иһиккэ уган, ыга хаппахтаан баран сиргэ көмөллөрө. Абааһы туой иһиттэн куттанар төрүөтэ диэн, манна ойуун үөр абааһытын хаайара. Тутан ылан, уган баран иһит айаҕын туойунан сыбаан, сарыынан, талаҕынан ыга баайан ууга быраҕара эбэтэр сиргэ көмөрө.
Күөс иччитэ дьиэни-уоту араҥаччылыыр үтүө санаалаах, кир-хох сыстыбат иччилэргэ киирсэрэ. Ол да иһин өлбүт киһилээх эбэтэр саҥа төрөөбүт дьахтардаах дьиэттэн ким эрэ кэллэҕинэ, күөсчүт үлэтэ тахсыбата. Күөсчүт улахан идэ төрдө буоларын историческай наука доктора, профессор Р.И.Бравина кэпсиирэ да кэрэһилиир: «Сахаҕа 19 идэ баар: тимир, алтан, көмүс уустара, иистэнньэҥ, оһуор анньааччы, туу баайааччы, ситии хатааччы уо.д.а. Балар истэригэр күөсчүт, күөс охсооччу киирэр, күөсчүт биир аата иһитчит – бу идэ икки көрүҥнээх – туойтан иһит оҥорооччу уонна мастан иһит хаһааччы. Күөсчүт итэҕэли кытта быһаччы ситимнээх идэ. Ол курдук күөсчүт, тимир ууһун, көмүс ууһун иччилэрэ хоту, аллараа олороллор. Саамай уһук уонна ыраах күөсчүт иччитэ олорор. Баһылыктара Сэттэ дьиэ киһитин иитэр Таллан Кэҥирии Оҕонньор диэн ааттаах.
Оҕо төрүүрүгэр бу үс иччи кини идэтин быһаараллар. Төрөөбүт оҕо киниэхэ анаммыт идэҕэ уһуйуллуон баҕарбат түбэлтэтигэр кини улаханнык ыалдьар. Этэ барыта ымынах буолан, кыайан хаампат устунан босхоҥ буолар. Оччотугар ойууну ыҥыран, 3-4 саастаах оҕуһу кэрэх туруортаран, ол иччилэри алы гыналлар.
Күөсчүт ийэ сиртэн күүс ыларын быһыытынан, кинини оннооҕор ойуун кыайан сиэбэт дииллэрэ. ¥һүйээн быһыытынан, Ийэ сир туой буортан үөскээбит, киһи аймах буор куттаах, ол иһин буор саха диэн ааттанабыт. Былыр тураҥныыр, быарбытын сымнатабыт диэн кырдьаҕас дьон инчэҕэй туойу сииллэр эбит. «Ампаарга хаппат сиргэ уура сылдьан, кыра куһуок саахар саҕа инчэҕэй туойу тылларыгар уулларан эмэн сии сылдьаллара».

Мас иһиттэр «эдьиийдэрэ»

Чинчийээччи Н.Ф.Прыткова саха туой иһитин икки сүрүн көрүҥнээх диэн этэр – төгүрүктүү уонна бааҥкалыы моһуоннаах. Бааҥкалыы моһуон Бүлүү умнаһын улуустарыгар эрэ хаалбыт, оттон төгүрүк формалаах иһит ханна барытыгар тарҕаммыт. Саха туой иһитэ төһө да амфораҕа ырааҕынан майгыннаабатар, бэрт дьоҕус түгэхтээҕэ араас санааҕа аҕалар. А.П.Окладниковтан саҕалаан, үгүс учуонай чороону туой күөстэн төрүттээх диэн этэллэр. Үс атахтаах туой иһит баара XIV-XVI үйэтээҕи Кулун Атах культуратыгар көстөр. Атахтаах баҕаччах. Итинник иһит Хотугулуу-Илиҥҥи Азияҕа киэҥник тарҕаммыт. Кытай кыраныыссатын таһыгар олорор монгуол биистэригэр кытта баар. Оттон А.П.Окладников хаспыт Кыргыс өтөхтөрүгэр көстүбүт туой иһиттэр бааҥкалыы моһуоннаахтар. Манна былыр сортуоллар олорбуттара диэн кэпсэнэр.

Билигин Саха сирин туойун туһаныы суоҕун кэриэтэ. Ол да буоллар кэлиҥҥи кэмҥэ фарфортан сахалыы араас оҥоһугу, иһити оҥорор тэрилтэлэр: «Чороон XXI век», «Көмүлүөк» баар буоллулар. Ордук «Чороон XXI век» ХЭТ уон сылы быһа дьарыктанан бу производствоны балачча атаҕар туруорда. Бу сайын биһиги редакциябытыгар кэлэн «төгүрүк остуол» ыыталларыгар директордара Софья Попова, государственнай өйөбүл баар буоллар бэйэбит туойбутун туһаҕа таһааран, бэйэбит иһиппитин-хомуоспутун оҥорон барыа этибит диэбитин сүрдээҕин сөбүлүү истибитим. Күөсчүт диэн былыр-былыргыттан бэйэбитигэр баар, бэл ойууҥҥа, ууска сабырыйтарбат улахан толуу иччилээх идэбитин тилиннэрэр, сөргүтэр наада буолбут.