Саха тылын төрдүн-ууһун, түҥ былыргы төрүттэрбит тустарынан кэпсиир уруокпар бэлэмнэнэрбэр саныыр санаам салаллыыта, өйдүүр өйүм түмүллүүтэ былыргы дьыллар былдьаһыктаах мындааларыгар, урукку сыллар улаан уорҕаларыгар олорон ааспыт улуу төрүттэрбитигэр, күн улууһун дьонугар, айыы-хаан аймахтарыгар хуннарга иэҕиллэн иһэр.
Хуннар диэн аатынан биллэр биһиги түҥ былыргы төрүттэрбит кимнээх этилэрий, кинилэр ханна, хаһан олоро сылдьыбыттарай?
Хуннар (кытайдар хунну, сүннү, европалар гунны диэн ааттыыллар) төрөөбүт-үөскээбит сирдэринэн Киин Азия хотугу өттүнээҕи, чуолаан, Хотугу Монголия, Байкал күөл кытыытынааҕы (өбүгэлэрбит курыканнар дойдулара) хонуу куйаардар, ону таһынан Алтай, Тыва, Хакасия буолаллар. Манна биһиги эрабыт иннинээҕи 1200 с. хуннар судаарыстыбалара тэриллибитэ. Биһиги эрабыт иннинээҕи 300 с. бу судаарыстыба муҥутуурдук сайдыбыта, сирэ-уота Уссури өрүстэн Урал хайаларыгар, Амур баһыттан, Саян хайаларыттан Кытайга тиийэ тайаабыта. Бу судаарыстыба хотугу өттүн сахалар түүрдүү тыллаах төрүттэрин курыканнар (үс курыканнар) олорбут сирдэрэ, Байкал күөл кытыыта ылара.
Хуннар тустарынан былыргы Кытай источниктара биһиги эрабыт иннинээҕи үһүс үйэттэн ыла суруйбуттара, олортон ордук Сыма Цзянь суруйуулара киэҥник биллэллэр.
Хуннары түмпүт, биир сомоҕо дойду оҥорбут киһинэн номоххо киирбит, аар-саарга аатырбыт Модэ буолар. Биһиги эрабыт иннинээҕи 206 с. кини бэйэтин хуннар ыраахтааҕыларынан биллэрбитэ, "шаньюй" диэн ааттанар буолбута.
Тас дьүһүннэринэн хуннар кыра европейскай булкаастаах, сүнньүнэн монголлуу көрүҥнээх омук быһыытынан биллэллэр. Кинилэр тылларын түүр уонна монгол тыллара утумнаан сайдыбыттара,
Түүр тылларын аан дойдуга ордук киэҥник тарҕаммыт уонна билиниллибит Н.А.Баскаков наардааһынын быһыытынан, түүр тыллара икки улахан салааҕа арахсаллар: арҕааҥы хун салаатыгар саамай былыргы тылынан чуваш, оттон илиҥҥи хун салаатыгар саха тыллара буолаллара бу икки тыл былыргы хуннар тылларыгар ордук чугастарын кэрэһилиир.
Сыма Цзянь суруйарынан, хуннар сүнньүнэн ынах, бараан, сылгы, тэбиэн иитиитинэн, ону таһынан, булдунан, сир оҥоруутунан, тимири уһаарыынан дьарыктаналлара.
Астара-үөллэрэ сүөһү, кыыл этэ, үүтэ, ону таһынан бурдук аһылык, просо, Кытайтан тиэйиллэн кэлэр рис этилэр.
Хуннар кыһыҥҥы дьиэлэрэ буор муосталаах буолара, эркиннэрин бэрэбинэнэн, кирпииччэнэн, туойунан сыбаан оҥороллоро. Эркиннэрин бөҕөргөтөн, мас баҕаналары туруораллара. Дьиэлэрин үрдүн, маһынан бүрүйэн баран, туоһунан уонна буорунан сабаллара. Бу дьиэлэр ордук сахалар былыргы элбэх муннуктаах бабаарына дьиэлэригэр майгынныыллара. Сайынын ураһаларга эбэтэр үксүн боолдьох юрталарга олороллоро. Таҥастара-саптара, син эмиэ биһиэнин курдук, тирии, түүлээх эбэтэр түү таҥас буолара. Кыанар, баай өттүлэрэ омук дойдуларыттан кэлбит араас өҥнөөх түү, солко, кумааһынай таҥаһы таҥналлара.
Киһини көмөр үгэстэрэ саха киэнигэр олус майгынныыр. Ол курдук, өлбүт киһи кута-сүрэ үөһээ дойдуга барар диэн итэҕэйэллэрэ, бокуонньугу кытта таҥаһын-сабын, туттар тэрилин, сэбин-сэбиргэлин, симэҕин-туһаҕын, аһыыр аһын бииргэ уган ыыталлара.
Хун тойотторун шаньюйдар көмүллүбүт уҥуохтара Хотугу Монголия уонна Соҕуруу Бурятия хайаларыгар көстүбүттэрэ.
Сайдыылаах декоративнай-прикладной искусстволаах этилэр, бу оҥоһуктар Эрмитажка, аан дойду атын даҕаны аатырбыт музейдарыгар хараллан сыталлар.
Хуннар бэйэлэрэ суруктаахтара-бичиктээхтэрэ, түһээни төлөөччүлэр баайдарын-дуолларын бэлиэтиир анал кинигэлэрдээхтэрэ. В.Ф.Каховскай этиитинэн, хуннар суруктара-бичиктэрэ былыргы түүрдэр руническай суруктара үөскээһинигэр төрүтүнэн буолбута.
Сурукка тиһиллэн, биһиги кэммитигэр тиийэ ордон кэлбит "сючжу тиляйгянь, пугу тогоуданъ" диэн былыргы хуннар суруктарын тыл үөрэхтээхтэрэ "войско выйдет, пугу будет взят" диэн тылбаастаабыттара ("пугу" диэн тыл өстөөх аатын эбэтэр солотун бэлиэтиир).
Хуннар армиялара биир мөлүйүөн киһиэхэ, ол иһигэр ат үрдүгэр олорор 300-400 тыһыынча киһиэхэ тиийэрэ. Кинилэр сэриилэриттэн көмүскэнэн, Кытай императора Цинь Шихуанди биһиги эрабыт иннинээҕи үһүс үйэҕэ Улуу Кытай эркинин тутууну саҕалаабыта. Ол даҕаны туһата көстүбэтэҕэ, Модэ сэриилэрэ биһиги эрабыт иннинээҕи 200 с. Кытайы сэриилээн кыайбыттара, ол иһин кытайдар хуннарга сыл ахсын сүүс тыһыынча куһуок солкону уо.д.а. бэлэҕи-туһаҕы төлүүргэ күһэллибиттэрэ. Оччолорго хун шаньюйун "Сиртэн уонна Халлаантан айыллыбыт, Күн уонна Ый алгыстарын ылбыт Улуу хун шаньюйа" диэн ааттыыллара.
Кэлин, биһиги эрабыт үһүс үйэтигэр уһун кэмнээх сут-кураан туран, үгүс хуннар өлбүттэрэ, хонуу куйаардар кураанахсыйбыттара, бэрт аҕыйах киһи олохтоох сиригэр хаалбыта. Сорох хуннар Кытайга бас бэриммиттэрэ, сорохтор монголлуу тыллаах сяньби омукка холбоспуттара, оттон сорохторо арҕаа, Урал хайатын туораан, Европаҕа тиийбиттэрэ, онон илиҥҥи омуктар арҕаа диэки Улуу көһүүлэрин саҕалаабыттара.
440 с. хуннар Рим империятын урусхаллаабыттара. 445 с. кинилэр баһылыктарынан номоххо киирбит Аттила буолбута. Кини 20 сыл устата Европа политическай историятыгар баһылыыр-көһүлүүр оруолу ылбыта. 451 с. билиҥҥи Франция сиригэр аан дойду историятыгар киирбит, "Норуоттар кыргыһыылара" диэн ааттаммыт Каталауннааҕы кыргыһыы буолбута.
Аттила 454 с. өлбүтүн кэнниттэн хуннар империялара ыһыллан, бэрт түргэнник самнан, кэхтэн, суох буолбута.
Үөһэ этиллибитин курдук, былыргы хуннарга биир ордук чугас омугунан сахалар буолаллар. Бу туһунан учуонайдар Г.В.Ксенофонтов, А.Н.Бернштам, А.П.Окладников, А.И.Гоголев, Н.К.Антонов, Н.Е.Петров, уус-уран литература өттүнэн Г.В.Томскай уо.д.а. сиһилии суруйбуттара.
Биир өттүттэн, былыргы хуннартан биһиги, сахалар эрэ буолбакка, үгүс ахсааннаах түүр-монгол омуктара силис-мутук тардаллар. Оттон иккис өттүттэн, сахалар хуннарга ордук чугастарын, уруулууларын туһунан чинчийиилэр эмиэ аҕыйаҕа суохтар. Олортон кылгастык аҕыйах холобуру аҕалыахха сөп.
Хуннар сирэйдэрин быһыытын научнайдык үөрэтии түмүгэр кинилэргэ ордук монголлар, тывалар уонна сахалар чугастара быһаарыллыбыта. Профессор И.Никифоров хуннар тойотторун уҥуохтарын хаһыы, онно көстүбүт дьоннор баттахтарын састаабын, форматын микроскопическай уонна химическэй ырытыы кэнниттэн хуннар тойотторун баттахтара сахалар киэннэригэр майгынныылларын бэлиэтээбитэ. Г.В.Ксенофонтов биһиги тылбыт хуннар тылларыгар ордук чугаһын туһунан суруйбута. А.Н.Бернштам билиҥҥи сахалар хуннартан төрүттээхтэрин бэлиэтээбитэ, "тойон", "сүүнэ" диэн тылларбыт хуннартан төрүттээхтэр диэбитэ ("сүннү" диэн хуннар ааттара). Сорох тыл үөрэхтээхтэрэ "хун" диэн тылы "күн", "шаньюй" диэн тылы "айыы" диэн тыллары кытары ханыылыы туталлар.
Сахалар күн бүгүҥҥэ диэри тутта сылдьар дэйбиирдэрбит, илин-кэлин кэбиһэрдэрбит көмүс кылдьыылара, бөҕөхтөрбүт, дьабака бэргэһэбит, саха былыргы көмүүлэригэр көстөр, ыйытыы бэлиэтигэр майгынныыр, оҕуруо киэргэллээх боробулуоха ытарҕалар, сахалыы оһуордаах, хобулуга суох сарыы этэрбэс, мал-сал угар тирии хааһахтар, мас, удьурҕай иһиттэр (ол иһигэр чорооннор, кытыйалар), туой көһүйэлэр, тимир олгуйдар, сандалы остуол, былыргы саха сэриитин сэбэ, быһаҕа-туһаҕа, олорбут дьиэтэ-уота, сиэрэ-туома, оннооҕор ойуута-мандара уо.д.а. былыргы хуннар олорбут сирдэриттэн көстүбүт малга-салга, араас оҥоһуктарга, хуннар тустарынан былыргы суруйуулар ойуулааһыннарыгар улаханнык майгынныыллара кими баҕарар сөхтөрөр.
А.П.Окладников, А.И.Гоголев биһиги ыһыахпыт былыргы хуннар саас ахсын мустан ыытар, сиргэ-уокка, мэҥэ халлааҥҥа, үрүҥ күҥҥэ, ыраас ыйга сүгүрүйэр сиэрдэрин-туомнарын утумнаан кэлбитин бэлиэтээбиттэрэ.
Кэлэр өттүгэр түүрдүү тыллаах төрүттэрбит курыканнар өбүгэлэрин, түҥ былыргы төрүттэрбит хуннар тустарынан анал научнай төрүккэ олоҕурбут кинигэлэр, научнай-популярнай киинэлэр баар буолаллара буоллар диэн баҕа санаалаахпын.
Ханнык даҕаны атын итэҕэлгэ (буддизмҥа, исламҥа, христианствоҕа) көспөтөх, иэҕиллибэтэх, омук тылларын (кытай, кэриэй, дьоппуон, араап) сабыдыалларыгар киирбэтэх, түҥ былыргы тылын-өһүн, сиэрин-туомун, материальнай уонна духовнай култууратын күн бүгүҥҥэ, 21-с үйэҕэ диэри чөл тутан кэлбит, тимир дьон оҕотунан ааттаммыт, көмүскэстээх санаалаах күн улууһун, аһыныгас санаалаах айыы-хаан аймаҕын быһыытынан биллэр сахабыт омуга салгыы даҕаны сай-сат дии, сайда-саргылана туруохтун!
Юрий Васильев - Дьаргыстай.
"Саха сирэ" хаһыаттан.