Былыр сахалар сүрүннээн сылгыны иитэр буоланнар, ол аһылыгын батыһан сиртэн сиргэ көһө сылдьаллара бэлиэтэнэр. Онон көс омук диэн этии итинтэн тахсыбыт буолуохтаах. ХVIII үйэ бастакы аҥарыгар Врангель, Гмелин кэлэн ааһалларын саҕана көс олоҕу ыарырҕатар өттүлэрэ кыстыктарын чугаһынан оту оттообот этилэр.
Кэлин ХIХ үйэ саҕана ынах сүөһүгэ көһүү, бурдугу үүннэрии саҕаланан, ити үгэс тутуһуллубат буолбута. Онон сылга иккитэ кыстыктан сайылыкка, сайылыктан кыстыкка көһөллөрө, сорох ыалларга эрэ күһүн сүөһүнү мэччитэргэ быстах олоро түһэр балаҕан эбэтэр кыһыҥҥы ураһа баара, ону отор балаҕан, ураһа диэн ааттыыллара. Сорохтор биир тиэргэн иһигэр дьиэттэн дьиэҕэ көһүүнэн муҥурданар буолбуттара, ол дьиэни-уоту сөхсүтэр, "сынньатар" быһыынан барара.
Балаҕан ыйыгар мөлтөх хойукку ньирэйдэри хотоҥҥо киллэрэллэрэ. Дьылтан көрөн, хаар түһүөр диэри сүөһүлэри хонууга мэччитэллэрэ. Дьыл хойутаатаҕына 5-6 см-даах хаары да хастаран сэтинньигэ диэри сырытыннараллара, арай ыанар ынахтары түүнүн хотоҥҥо киллэрэллэрэ.
Сахалар кыстыктара бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи тураллара, ол кыра булка - куобахха, мас көтөрүгэр -- бэйэ ойуурдаах буолара наадатыттан тахсара, быһалыы маһы-оту тиэйэргэ табыгастааҕа. Балаҕаннарын хотуттан, арҕааттан тыал курдат үрбэт чөкө сиригэр туталлара, оттон элбэх ыал бөлүөхсэн олорор сирэ нэлэмэн, элбэх күрүөлээх-хаһаалаах, эргиирдээх буоларынан табыгаһа суоҕа.
Кыстыкка киирии бары өттүнэн кытаанах дьаһалы, бэлэмнэниини эрэйэрэ. Иннилэригэр дьылы туорааһын курдук эппиэттээх кэм турара. Хасааһыттан, аһылыгыттан көрөн саха сылы түөрт кэмҥэ араарара. Кыстыкка киирбит кэннэ балаҕан аһа уонна күһүҥҥү үскэм диэннэр кэлэллэрэ. Балаҕан аһа — балаҕан ыйыгар үүт ыама аччыыр, идэһэ сиэммэт, балык күрэнэр, кус барар, кыһыҥҥы хаһаас тыытыллыбат кэмэ. Күһүҥҥү үскэм — алтынньы-сэтинньи ыйдар быысаһыылара. Идэһэ өлөрүллэр, муҥха саҕаланар, бултуу бараллар, сайыҥҥы хаһаас аһыллар, үчүгэй оту сиэн ынах үүтэ элбии түһэр кэмэ.
Балыктааһын көрүҥнэрэ
Күһүҥҥү балыктааһын түүн хараҥарыытыттан муус туруор диэри барар, "күһүҥҥү балык тиксиитэ", "күрэх" диэн ааттаналлар. Мууһу туруорар арҕааҥы күүстээх тыал түһэр кэмигэр балык бөлүөхсэн баран, күөл биир кытыытыттан биир кытыытыгар диэри устар идэлээх. Улахан долгуннаах күөлгэ сатыыр эрэ киһи киирэр, хас да саппаас эрдиилээх буолар. Тыытын долгуҥҥа туора тутан, балык киниэхэ тоҕоостоох өттүнэн барбытын көрдөҕүнэ эккирэтэр. Бөлүөх балык иэнэ 10-30 кв.м. буолар, оргуйан олорор. Манна сорохтор үргүтүмээри кэннилэриттэн батыһа сылдьан баһаллар, сатабыллаахтар ортотугар биирдэ анньынан киирэн үстэ-түөртэ баһан тыыларын толоро охсоллор. Баһарга үрүҥ кылтан баайыллыбыт мөһөөччүгү тутталлара.
Сорохтор бөлүөх балыктыы балаҕан ыйын бүтүүтэ ичигэс ыраас күн бараллар. Бу кэмҥэ күөл күөнэҕэ эбэтэр собото кытылга мунньустар, ону үрүҥ кыл мөһөөччүккэ сэрэнэн баһан ылаллар. Сороҕор 150-200 кг. кытта баһыахха сөбө. Манан көрдөххө, атын-атын сирдэргэ араастык балыктыыллара көстөр. Бултаммыт балыгы туос холлоҕосторго, хатырык чааннарга уган оҥкучахха угаллара, сыма бу көрүҥэ буһурук диэн ааттанара. Алтынньы ортотугар оҥкучахтан таһааран тоҥороллоро эбэтэр кыһын биирдэ орууллара.
Муҥха саханы түмпүт, үрүҥ күнүн өллөйдөөбүт биир ытыктанар үгэспит буолар. Алтынньы 15-20 күннэриттэн, муус киһини уйар буолуоҕуттан саҕаланара. Бастаан кыра күөллэртэн саҕалыыллара, халлаан сырдыыта мустан күҥҥэ иккитэ таһаараллара. Киин улуустарга 10-20 күн устата, Бүлүү умнаһынан биир-икки ыйы быһа муҥхалыыллара.
Идэһэ, идэһэ
Сүрүннээн дьылы туоруо суох кыра сүөһүлэри, кырдьаҕас ынахтары, биэлэри идэһэ оҥостоллоро. Элбэх сүөһүлээх дьон оту бараамаары күһүҥҥүттэн саҕалаан хараланан бараллара, идэһэлэрин ахсаана 10-20 төбөҕө тиийэ буолара. Үгүс ыал биирдии сылгыны, ынаҕы, дьадаҥылар биирдии тыһаҕаһы тутталлара. Идэһэлэммэт ыалларга быстар дьадаҥылар уонна тот-байылыат олоххо дьулуһар, сүөһүлэрин элбэтэр дьүккүөрдээх дьон киирэллэрэ. Маннык ыал 10-15 сүөһүлээх буолара. Туттар сүөһүлэрин сайын устата ыабаттара, хаар түстэ да бастыҥ отунан аһатан бараллара. Түүн балаҕаҥҥа киллэрэн өлөрөллөрө. Буор муостаҕа хаппыт сэтиэнэҕи тэлгээн, илин-кэлин атахтарын тирии быанан баайан ойоҕостуу охтороллоро. Чырбаччы тардан сытыаран, 10-12 см. курдук иһин хайыталлара, уҥа илиилэрин тойон эрбэҕинэн өрөһөтүн көҥү баттаан үөс тымырын иҥиирдэри баҕастары тоҕо тардаллара. Сатыыр киһи итини биир мүнүүтэ иһигэр оҥороро, сатаабат дьон икки-үс мүнүүтэ астаһаллара. Арай быа түспэтэх сыһыы сылгытын тиэргэн иһигэр өлөрөн баран, балаҕаҥҥа биирдэ киллэрэллэрэ. Р.К.Маак бэлиэтээбитинэн, бу үөс тардан өлөрүүнү ХХ үйэ саҕаланыыта үрдүкү анал ыйааҕынан бопторбуттар. Ыраахтааҕы илиитин уһуна итиннэ да көстөр эбит.
Саха үрүҥ арыыта
Дьылы туоратар сүрүн ас биир көрүҥүнэн хайах буолара, сүөгэй булкаастаах буолан аһыҥас амтаннааҕа. Сүөһүтэ суох ыалтан уратылар бары хаһааналлара, сатабыллаах хаһаайкалар хас эмэ көрүҥүн оҥорор буоланнар, элбэх ыанньыктаах ыалларга ыҥырыыга сылдьаллара. Оннооҕор 2-3 ынахтаах дьон 0,5 - 1,0 центнери хаһааналлара. Үгүстэр сүөгэйдээх буолан түргэнник буортуйарын иһин халлаан тымныйарын кэтэһэллэрэ, сөбүнэн көрөн оҥороллоро. Үксүн сылаас арыылаах сүөгэйгэ үүтү, суораты, сиҥэни кутан муос ытыгынан ытыйаллара. Туостан холлоҕос оҥорон, хайаҕы онно куталлара, онтон оҥкучахха угаллара. Балаҕан ыйын бүтүүтэ ампаарга таһаараллара. Кыһын холлоҕоһу хайытан хостууллара, анал сүгэнэн кыра-кыра гына кырбаан, хайах сиир дьоро күннэргэ киллэрэллэрэ. Сатыыр дьон аһыҥас амтаннаах хайах арыытын оҥороллоро. ХХ үйэ 50-с сылларыгар диэри Дьокуускайга хайаҕы сиикэй уонна уулбут арыытааҕар элбэхтик атыылыыллара.
Күтүөттэн көҥүүр күһүҥҥү суорат уонна Дьаакып дьаһала
Өссө биир иҥэмтиэлээх хаһаас аһынан күһүҥҥү суорат буолар. Балаҕан ыйын бүтүүтэ, алтынньы саҥатыгар оҥорон баран, сэтинньигэ диэри атын үүт аһылыктары кытта ыбылы сабыллыбыт оҥкучахха туруораллар. Күһүҥҥү суорат иҥэмтиэтинэн тэҥнээҕэ аҕыйах, дэлэҕэ да "Күтүөттэн көҥүүр күһүҥҥү суорат" дэниэ дуо?" Уулаах ынах үүтүнэн оҥоһуллубут суорат бастыҥынан ааҕыллара. Хаһааска ууруллубут үүт, үүнээйи астар, холлоҕостоох тар аһыйбаттарын, тоҥмотторун наадатыгар оҥкучаҕы хас да хос маһынан, мас хатырыгынан бүөлүү сабаллара, үрдүнэн халыҥ гына кураанах отунан үллүйэллэрэ, онно 10-15 см. кураанах күлү куталлара. Кыһын саҕаланыыта, быһа холуйан сэтинньи 20-25 күннэригэр, оҥкучах таһыгар уһун дьааһык быһыылаах хаар иһиттэри оҥортууллар. Ол кэнниттэн оҥкучаҕы сэрэнэн арыйан, холлоҕоско кутуллубут тары мас лаппаакынан булкуйаллар. Тары таһааран хаар дьааһыктарга кутан маһынан сабан тоҥороллор, 3-4 күнүнэн тоҥмутун кэннэ сыстыбыт хаарын ыраастыыллар. Маннык балбаах тар ыйааһына 160 кг. буолара. Саас ордубут тары ириэрии иннинэ биир хос гына кэккэлэһиннэрэ ууран баран үрдүгэр улахан оту туруоран кэбиһэллэрэ. Оччоҕо аныгы кыһыҥҥа диэри буортуйбакка тиийэрэ. ХIХ үйэ ортотугар диэри кыахтаах ыаллар кэбиһиилээх от анныгар 40-50 тонна тоҥ тары хас да сылы быһа ууран сытыараллара биллэр.
ХIХ үйэ иккис аҥарыттан бурдугу үүннэрэргэ интэриэстээх, христианствоны киллэрэ сатыыр таҥара дьиэтин үлэһиттэрэ, ордук биллэллэрэ архиепископ Дьаакып, тары хаһаанары бобор буолан барбыттара. Онон бу үйэ бүтүүтэ элбэх сыраны эрэйэринэн, "Дьаакып" да дьаһайыытынан суораты, тары хаһааныы аччаабыта, куһаҕан ыал аһылыга аатыран аһылыкка да туттар омнуоланар буолан барбыта. Дьиҥэр, иҥэмтиэлэринэн Саха сирин айылҕатыгар сөптөөх аһылык буолалларын Дьаакып эрэйдээх хантан билээхтиэй.
Кыстыкка киирии диэн дьылы туоруурга от үлэтиттэн итэҕэһэ суох биир эппиэттээх кэм буолар. Эрдэттэн бэлэмнээх, аһын-үөлүн хаһааммыт ыал этэҥҥэ аны саас хара сиргэ үктэнэрэ биллэр. Бу өттүнэн хайа да тэрилтэттэн хамнас аахсыбат былыргы саха ыалын олоҕо-дьаһаҕа аныгы сахаҕа холобур буолуон сөп.
Антонина ЭВЕРСТОВА "Саха сирэ" хаһыаттан.