Саха омук төрдүн-ууһун туһунан мөккүөр кутаата сылтан сыл сөҕүрүйүөхтээҕэр өссө кэҥээн, дириҥээн, сиэллэнэн-кутуруктанан иһэргэ дылы. Бу боппуруоска О.Н.Бетлингк, Г.В.Ксенофонтов, А.П.Окладников, о.д.а. бөдөҥ учуонайдартан саҕалаан үгүс чинчийээччилэр тус көрүүлэрин эттилэр.
Өскөтүн бастакы чинчийээччилэр сахалары татаардарга, бүрээттэргэ холбуу тутар эбит буоллахтарына, билигин араас санаа быыһыгар "сахалар — хотугу атланнар" диэн этии кытта баар буолла. Аны сахалар көһөн кэлбит эбэтэр, манна үөскээбит дуу омук буоларбыт эмиэ быһаарылла илик. Көһөн кэлбит буоллахпытына хаһыс үйэҕэ хайа диэкиттэн хамсаан Саха сирин булбуппут эмиэ биллибэт.
Бастакы чинчийээччилэр харахтарынан
XVIII үйэҕэ чинчийбит Ф.Страленберг, Г.Миллер, Э.Фишер уонна Я.Линденау сахалар соҕурууттан төрүттээхтэр диэн аан бастакыттан улахан сабаҕалааһыны оҥорбуттара. Кинилэртэн холобурга Яков Линденау 1741-1745 сылларга хомуйбут матырыйаалларыгар: "Якуты, без сомнения, являются татарским народом, что потверждает в достаточной степени их язык,"— диэн бэлиэтээбитэ. Ол аата сахалары соҕурууттан кэлбит түүр тыллаах омук диэн түөрүйэ үөскээбитэ.
Бу биир бастакы сахалар тустарынан үлэҕэ биһиги өбүгэлэрбит Байкал таһыгар уонна Өлүөнэ баһыгар, Качуг куоратыттан арыый аллараа, Көбүөлүүр диэн сиргэ олорбуттарын туһунан ахтыллар. Кинилэр Енисей кыргыстарыттан эбэтэр, сорох сэһэнньиттэр бигэргэтэллэринэн, монголлартан үтүрүллэн Бадьай Тойон баһылыктаах хоту диэки көспүттэр.
¥өһэ ыйыллыбыт чинчийээччилэр сабаҕалааһыннарын XIХ үйэтээҕи уонна XX үйэ саҥатынааҕы учуонайдар — Н.Н.Костров, А.Ф.Миддендорф, Р.К.Маак, И.А.Худяков, В.И.Иехельсон, В.Л.Серошевскай, В.Ф.Трощанскай эмиэ мэктиэлииллэрэ.
Бары суол Байкалга тиэрдэр…
1920-с сылларга Байкал тулатыгар олохсуйбут Курумчи уустара — курыканнар культураларын арыйбыт профессор Б.Э.Петри "курыканнар — сахалар төрүттэрэ" диэн сабаҕалааһыны оҥорбута. Бу саҥа уонна дириҥ сабаҕалааһыны учуонай үөрэнээччилэрэ Г.В.Ксенофонтов уонна А.П.Окладников 30-с сылларга салгыы сайыннаран бигэ түөрүйэҕэ кубулуппуттара. Бу көрүүнү академик В.В.Радлов эмиэ бигэргэппитэ.
Академик Окладников тимири уһаарар, руна суруктаах, түүр тыллаах биир культуралаах омук Байкал тулатыгар уонна Өлүөнэ өрүс сүнньүгэр олорбутун дакаастаабыта. Итиэннэ, бу биис X үйэттэн саҕалаан XV үйэҕэ диэри сыыйа Саха сиригэр көспүт диэн түмүккэ кэлбитэ. Кинини тюрколог С.Е.Малов Курумчи уустарын олохторуттан көстүбүт таҥас өрөр станок тааһыгар баар руна сурук саха тылыгар майгынныырын ыйан бигэргэтэн биэрбитэ.
Уһулуччулаах учуонай Лев Гумилев эмиэ сахалары курыканнар быһаччы сыдьааннарын курдук сыаналыыра уонна өссө "саха являются восточным осколком хуннского суперэтноса" диэн бэлиэтээбитэ. Итиэннэ, IX-X үйэлэргэ Киин Азияҕа турбут улуу курааннар сабыдыалларынан, XI үйэҕэ Өлүөнэ хочолорун булан олохсуйбуттара диэн сонуннук түмүктээбитэ.
"Ураанхай сахалар" — ураты көрүү
Маннык ааттаах үлэни биир дойдулаахпыт Гаврил Ксенофонтов 1937 сыллаахха Иркутскайга бэчээттэтэн таһаарбыта. Бу — норуотун төрдүн-ууһун быһаарыыга анаммыт дьоһуннаах үлэ бастакы тома этэ. Хомойуох иһин, "Ураанхай сахалар" иккис тома бэчээттэммэккэ хаалбыта — автора репрессияҕа түбэспитэ, рукопись ууга тааһы бырахпыттыы мэлийбитэ…
Ксенофонтов 20-с сыллартан хомуйбут баай матырыйаалыгар олоҕуран сахалар Саха сиригэр тыһыынчанан сыллар усталарыгар тохтуу-тохтуу, үс долгунунан көһөн кэлбиттэрэ диэн сабаҕалаабыта. Кини бастакы долгуҥҥа — Өлөөҥҥө, Анаабырга киэҥник тарҕаммыт, түүрдүйбүт тоҥус-маньчжур эбэтэр, тоҥустуйбут түүр төрүттээх табалаах хотугу сахалары, иккискэ — Бүлүү, Өлүөхүмэ сүнньүгэр өтөн киирбит курыканнар удьуордарын, оттон үһүскэ — киин Саха сиригэр олохсуйбут уйгуур-тоҥус биистэрин киллэрбитэ.
Репрессияламмыт учуонай сахалар Өлүөхүмэҕэ уонна Бүлүүгэ нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ олохсуйбуттара диэн этиитин этнограф С.И.Николаев-Сомоҕотто төрдүттэн утарбыта. Онтон И.С.Гурвич Өлөөн, Анаабыр табаһыт биистэрэ нуучча кэлбитин эрэ кэннэ сахатыйбыттара диэн Ксенофонтов табалаах хотугу сахаларын олох онно суоҕунан аахпыта.
Олохтоох омук диэн этии төһө оруннааҕый?
1938 сыллаахха профессор С.А.Токарев сахалары соҕурууттан кэлбит омук диэн этиини сыыһанан аахпыта уонна төрүт олохтоох омук диэн саҥа хайысханы үөскэппитэ.
Кини сахалар соҕурууттан кэлбит түүр тыллаах аҕа уустара олохтоох тоҥус-маньчжур уонна палеоазиат биистэри кытта булкуһууларын түмүгэр үөскээбит омук диэн сабаҕалаабыта. Дьиҥинэн, учуонай бу этиитэ оруннааҕа. Ол эрээри Токарев олохтоох омуктар сабыдыалларын олус дарбатан көрдөрбүтэ. Кини кэлии түүр биистэрэ биирдэ буолбакка араас сиргэ тохтуу-тохтуу сыыйа көспүттэрэ диэн Ксенофонтов этиитигэр майгынныыр бэлиэтээһини оҥорбута. С.А.Токарев тутуспут тосхолун кэлин профессор А.Н.Алексеев, этнограф С.И.Николаев-Сомоҕотто сайыннарбыттара.
Сомоҕотто кэлин бу хайысханан аһара нөҥүө түһэн сахалары самодиецтар — номоххо киирбит майаат омук диэн сабаҕалаабыта. Итиэннэ, майааттар Кольскай тумул арыыттан саҕалаан Аляскаҕа тиийэ туундараны биир гына сэриилээн бас билбиттэрэ диэн баһыылаах соҕус түмүккэ кэлбитэ. Бэл, оннооҕор Америка Майя биистэрин майааттарга сыһыары туппута.
Сүрүн тосхол сүнньүнэн…
Археолог уонна этнограф Иван Константинов "Происхождение якутского народа и его культуры" диэн үлэтигэр Г.В.Ксенофонтов, С.А.Токарев уонна А.П.Окладников сахалар төрүттэрин туһунан көрүүлэрин ордук дьоһуннаахтарынан аахпыта. Чинчийээччи санаатыгар бу боппуруоһу быһаарыыга Токарев уонна Окладников ордук чугаһаабыттар, кинилэр сүрүн араастаһыылара олохтоох уонна кэлии биистэр ылбыт суолталарыгар эрэ сытар эбит.
Учуонай бэйэтэ сахалар Прибайкальеҕа хуун уонна уйгуур биистэрэ булкуһууларыттан үөскээбит курыканнартан төрүттээхтэр диэн санаалаах. Кини сахалар — Орхон пааматынньыктарын тылынан саҥарар биистэр уруулара диир. Оттон саха тылыгар баар тоҥус, монгол сабыдыаллара Саха сирин тас өттүгэр киирбитэ диэн бигэргэтэр. Саха сиригэр биир сомоҕо, балайда улахан бөлөх биирдэ төхтүрүйэн көһөн кэлбитин, оттон кыра бөлөхтөр кэлин холбоспуттар эрээри, улахан сабыдыалы хаалларбатахтарын ыйар уонна Өлүөнэҕэ сахалар да иннилэриттэн түүрдэри кытта сибээс баарын дакаастыыр.
И.В.Константинов этиилэрин кытта үгүс өттүгэр сөпсөһөр көрүүлээх Иван Зыков саха омук үөскээһинэ түөрт кэрдиистэн турар эбит. Таштык кэрдииһэ (б.э.и. I үйэттэн V үйэҕэ диэри) — Прибайкалье тоҥустара кэлии уйгуур уонна кыргыс биистэрин кытта булкуһан курыканнары үөскэппиттэр. Курыкан кэрдииһэ (VI-X үйэлэргэ) — туспа культура баар буолар, государство тэриллэр. Былыргы саха кэрдииһэ (X-XII үйэлэргэ) — сорох курыкан биистэрэ монголлартан үтүрүллэн Өлүөнэ баһыгар олохсуйаллар. Саха кэрдииһэ (XII-XV үйэлэргэ) — былыргы сахалар Саха сиригэр көһөн кэлэн олохтоох уонна кэлии биистэри кытта булкуһан билиҥҥи саха норуотун төрүттүүллэр.
И.В.Константинов, И.Е.Зыков сабаҕалааһыннарын археолог А.И.Гоголев арыйбыт "Кулун-Атах культурата" бигэргэтэн биэрбитэ. Бу культура Прибайкалье уонна Соҕуруу Сибиир түүр культураларыгар олус майгынныыра, оттон нуучча кэлиилэрин кэминээҕи хаһыылартан көстүбүт булумньулар "Кулун атах культуратын" утумнууллара.
Хууннар — Күн улуустара
Саха төрүттэрин үөрэтии сайыннаҕын, дириҥээтэҕин аайы түҥ былыргы өбүгэлэрбит тахсан иһэллэр. Ол курдук, 30-с сылларга Г.В.Ксенофонтов, кини кэнниттэн А.Н.Бернштам сахалары былыргы хууннары кытта ситимнээбиттэрэ. С.В.Иванов саха орнаменнарыгар хууннуу компоненнары булбута. Оттон судебнай медицина профессора А..Д.Григорьев Ноин-Улатааҕы көмүүттэн булуллубут хуун кинээһин баттаҕын уонна сахалар баттахтарын химическэй анализтара майгыннаһалларын бэлиэтээбитэ.
Ориенталист Е.С.Сидоров сахалары быһа хууннартан таһаарар. Кини бу түмүгү тылы чинчийэн ылбыта. Учуонай "Этноним саха" диэн 1984 сыллаах, "Этюды по сравнительно-исторической лексикологии якутского языка" 1985 сыллаах ыстатыйаларыгар "якутский язык — древнейший из тюркских" диэн бэлиэтээн суруйбута.
Кэлин тахсыбыт "Айыы аймахтара, Күн улуустара" диэн ааттаах үс кинигэни таһаартарбыт чинчийээччи А.И.Эверстов "Күн улуустара" диэн олоҥхоҕо этиллэр тыл хууннары кытта ситимнээх диэн сабаҕалааһын оҥорбута.
Сах саҕана…
Сактар, сакилар эбэтэр, скифтэр диэн, официальнай наука бигэргэтэринэн, түҥ былыр Орто Азиянан, Илиҥҥи Европанан, Индияҕа тиийэ тарҕанан олорбут иранныы тыллаах, индоевропейскай биистэр. Кэлин "саха" диэн ааппытын бу биистэри кытта ситимнээһин күүһүрэн иһэр.
"Сак" уонна "саха" диэн тыллар дьүөрэлэһэллэрин өссө XVIII үйэҕэ швед чинчийээччитэ И.Страленберг уонна XIX үйэҕэ биллиилээх тюрколог Н.А.Аристов таба тайаммыттара. Кинилэр бу ааттар майгыннаһалларыттан сибээстээн, сахалар — сакилар удьуордара быһыылаах диэн сабаҕалаабыттара. Кэлин А.И.Гоголев, Алтайдааҕы Пазырык культуратыттан сэдиптээн, саха диэн аат иранныы "сака" — таба диэн тылтан үөскээбит быһыылаах диэн санааны эппитэ. Оттон ориенталист Е.С.Сидоров хас да тыһыынча сыл уҥуоргу өттүгэр тарҕана сылдьыбыт санскриты уонна саха тылын дьүөрэлии тутан уонунан ааҕыллар майгыннаһар тыллары булбута.
Кэлиҥҥи чинчийээччилэртэн А.И.Эверстов, Урсун фольклор уонна саҥа үлэлэргэ олоҕуран сахалары сактартан таһаараллара ылыннарыылаах уонна сонун соҕустар.
Түмүк оннугар түмтэххэ
Бу лоскуй суруйууларга сахалар хантан хааннаахтарын, кимтэн кииннээхтэрин туһунан араас сабаҕалааһыннары барытын батарбаппыт чахчы. Онон аҕыйахтыы тылынан ханнык санаалар баалларын тиэрдэргэ холонуом.
Ааспыт үйэ 20-с сылларыгар казах историга М.Тынышпаев сахалары Чыҥыс Хаан саҕана аатыра сылдьыбыт кереит бииһин холбоһугар киирсэр сахаэт аҕатын ууһун кытта ситимниир. Кини этиитин П.А.Ойуунускай, Сэһэн Боло өйүүллэрэ. Тюрколог уонна монголист В.М.Наделяев, кэлин тюрколог Ю.И.Васильев-Дьаргыстай сахалары Өлүөнэҕэ кэлбит кидан этэрээтин боотурдарыттан үөскээбиттэр диэн сабаҕалыыллар. Кинилэр биир сүрүн куоһурдара — Кидан империятын баһылаабыт Элюй династията Эллэй Боотур аатын кытта сөп түбэһиитэ. Кэккэ чинчийээччи сахалары маньчжурдарга сыһыары тутан — В.Ф.Ермолаев ехэ, ориеталист Е.С.Сидоров сахарча уонна сахалянь диэн "хара маньчжур" биистэриттэн төрүттээхтэринэн ааҕаллар. Б.О.Долгих сахалар — Өлүөнэни таҥнары түһэн олохсуйбут бурят-эхириттэр диэн дакаастыы сылдьыбыттаах. П.А.Ойуунускай олоҥхоҕо тирэҕирэн сахалар Арал байҕал аттыттан көспүттэрэ диэн суруйбуттаах.
Кэлиҥҥи чинчийээччилэр былыргы кимактары, билиҥҥи казахтары, сороҕор Чыҥыс Хаан монголларыгар сорунуулаахтык утарсыбыттарынан историяҕа киирбит мэркиттэри кытта ситимнээн сонун сабаҕалааһыннары оҥорор буоллулар. Бу анаарыыга өссө кэлиҥҥи кэмҥэ дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр научнай-популярнай, уус-уран хабааннаах сахалар төрүттэрин туһунан кинигэлэри, ыстатыйалары киллэрбэтибит.
Гаврил АНДРОСОВ
***
Туомтуу тардыы
Дьэ, маннык икки аҥаар үйэ кэриҥнээх улуу мөккүөр ортотугар саха омук латин уонна кириллица алфавиттанан, колониятыттан Саха Республиката дэнэр государственностанан, ураты искусстволанан, культураланан, техническэй-информационнай сайдыыга сыстан, ааспыт үйэ саҥатынааҕар икки бүк курдук элбээн кэллибит. Өскөтүн ааспыт үйэҕэ араас сыстыганнаах ыарыылар, антисанитария, үөрэҕэ суох буолуу проблемалара турбут эбит буоллахтарына олору төһө кыалларынан суох гынныбыт. Аны саҥа проблемалар — төрөөбүт тылы сүтэрэр куттал, экология, глобализация боппуруостара өрө күөрэйдилэр. Бүтүн үйэ кэриҥэ охсуһан арыгылааһыны кыайбатыбыт.
Ол тухары өлөр-хаалар күҥҥэ тирэх-көмө оҥостор, күөн туттар историябыт ситэ биллэ, сурулла уонна ырытылла илик… Оттон "хантан хааннаахпытый, кимтэн кииннээхпитий?" диэн ыйытыы күнтэн күн күүһүрдэр күүһүрэн, сытыырхайан иһэр.
"Саха сирэ" хаһыаттан.