Сахаҕа үөрэх сайдыытын историятыттан
Сэбиэскэй кэмҥэ идеология ирдэбилинэн, "кыра-хара", "хараҥа" саха норуотугар сырдыгы-үөрэҕи политическай сыылынайдар тарҕаппыттара диэн өйдөбүлү күүскэ иҥэрэ сатаабыттара.
Кырдьыга даҕаны, "Сахалар" үлэни суруйбут Вацлав Серошевскай, "Дьааҥы кэпсээннэрин" автора Иван Худяков, саха тылын тылдьытын оҥорбут Эдуард Пекарскай, сахалыы үөрэх атаҕар туруутугар улахан өҥөлөөх Всеволод Ионов, о.д.а. оскуола аһан, сүбэ-соргу биэрэн олук уурсубут дьон — бары политическай сыылынайдар этилэрэ.
Ол эрэн кинилэри тилэх баттаһан төрөөбүт норуоттарыгар сайдыыны, билиини тарҕаппыт, сахалыы үөрэҕи үөскэппит, сахалыы оскуоланы төрүттээбит дьон -- саха маҥнайгы үөрэхтээхтэрэ бааллара эбээт! Номоххо киирбит Сэһэн Ардьакыаптан, Ырыкыныап Суруксуттан саҕалаан, хас биирдии нэһилиэк аайы кэриэтэ Балаан Өлөксөөндүр, Үчүгэй Cуруксут курдук дьон өссө XVIII үйэттэн ыла үөскэтэлээбиттэрэ. Оттон история кэрэһилииринэн, саха маҥнайгы сүһүөх, тарбахха баттанар анал үөрэхтээх учууталлара XIX үйэ ортотуттан өрө анньан тахсан, силигилээн-тэнийэн испиттэрэ…
Дьэ, ол маҥнайгы көлүөнэ саха учууталлара кимнээх, хайдах-туох дьон этилэрэй? Кинилэр тустарынан одоҥ-додоҥ да буоллар сэһэргэһэ түһүөҕүҥ эрэ!
Саха маҥнайгы учууталынан Хаҥалас улууһун I Малдьаҕар нэһилиэгиттэн төрүттээх Назар Борисов буолбута. Кини, уездтааҕы училищены ситиһиилээхтик бүтэрэн, олох былыр, 1826 сыллаахха, Дьокуускайдааҕы приходскай оскуола учууталынан анаммыта биллэр. Итиэннэ, бу саха маҥнайгы учууталын туһунан ханна да киэҥник сырдатыллыбата хомолтолоох…
История саһарбыт докумуоннара кэрэһилииллэринэн, XIX үйэ ортотуттан саха учууталлара сыыйа элбээн барбыттара. Ол курдук утум-ситим ини-бии Сивцевтэр уонна Неустроевтар, В.Г.Монастырев, Д.Д.Сивцев, Г.П.Фомин, о.д.а. саха педагогтара үүнэн тахсыбыттара. Кинилэр бары кэриэтэ Дьокуускайдааҕы эр дьон прогимназиятын бүтэрэн баран, анал тургутугу ааспыт, эбэтэр Иркутскайдааҕы учуутал семинарията диэн билиҥҥинэн орто үөрэхтээх педагогу бэлэмниир кыһаны бүтэрбит дьон этилэрэ…
Билиҥҥи Таатта, былыргыта Боотурускай улууһун Сиэллээх нэһилиэгэр Өксөкүлээх Сиипсэп диэн аатынан уос номоҕор киирбит, сурулларынан Афанасий Иванович Сивцев (1820-1881) диэн удьуор харалы, баай, үөрэхтээх киһи олорон ааспыта үһү. Таатта сээркээн сэһэнньитэ Егор Андросов суруйарынан, Өксөкүлээх Сиипсэп ытык киһи ыччатын, төрүт киһи төрүөҕүн — уордаах Додор кулуба сиэнин, суон сураҕырбыт Уот Ыстаарыһын кулуба кыыһын үөрэхтээх Мотрена Григорьевна Старостинаны Амма Чакырыттан сүгүннэрэн аҕалбыт.
Кинилэр сэттэ оҕолорун барыларын үөрэттэрбиттэриттэн икки уоллара учуутал буолбуттара кэрэхсэбиллээх. Улаханнара Иван Афанасьевич (1844-1909) үйэтин тухары оскуолаҕа үлэлээн народнай учуутал бочуоттаах аатын ылбыт. Кини сэрэйдэххэ, учуутал аатын ыларга анал тургутугу ааспыт бадахтаах. Төрдүс оҕолоро Николай Афанасьевич (1856-1915) 1884 сыллаахха Иркутскайдааҕы учуутал семинариятын бүтэрэн, Киренскэй куоракка уезд учууталынан үлэлээбит, нуучча кэргэннэнэн Иркутскайга олорон өлбүт.
Ини-бии Иннокентий уонна Митрофан Неустроевтар эмиэ Сивцевтэртэн ханан да хаалсыбат, Хаҥалас улууһун Нөмүгү нэһилиэгиттэн сыдьааннаах төрүт-уус үтүө дьон удьуордара этилэрэ. Ийэлэрэ — номоххо киирбит Үчүгэй Буйустуур, аатырбыт Табысхаан кулубалыын бииргэ төрөөбүт дьахтар. Оттон аҕалара Гаврил Константинович Неустроев — Степной Думаны кытта ыкса сыһыаннаах, Саха уобалаһын чиновнига киһи. Кинилэри кытта бииргэ төрөөбүт Константин Гаврилович Санкт-Петербурдааҕы университеты бүтэрбит Иркутскайдааҕы эр дьон гимназиятын преподавателэ, Урсик диэн псевдонимнаах народник-революционер буолбута.
Иннокентий Гаврилович аҕабыыт эрээри, Байаҕантай улууһун киинигэр I Игидэйгэ (билиҥҥинэн Таатта Баайаҕата) церковнай-приходскай оскуолаҕа өр кэмҥэ учууталынан үлэлээбитэ. Лэгэнтэй аҕабыыт сахалыы тылдьыты оҥорбут Дмитриан Попов кыыһын Татьянаны кэргэн ылан, соҕотох Агриппина диэн кыыстаммыта. Күтүөтэ политическай сыылынай Леонид Николаевич Семенов народнай учуутал эбит — Е.Д.Андросов ахтарынан, Дьокуускайга Амма Аччыгыйын, Суорун Омоллоону үөрэппит.
Инитэ Митрофан Гаврилович Үөһээ Бүлүү улууһун былыргы киинэ Куорамыкыга 1876 сыллаахха аһыллыбыт церковнай-приходскай оскуолаҕа, Бүлүү куоракка үлэлээн биллэр-көстөр суолу-ииһи хаалларбыта. Ханна үөрэммитэ чопчу биллибэт эрээри, убайа Урсик курдук прогимназия кэнниттэн Иркутскайга учуутал семинариятын бүтэрбит буолуон сөп. Кини Россия улахан өйдөөҕө, "Бүлүү хаайыылааҕа" Н.Г.Чернышевскайдыын билсэрэ үһү. Митрофан Гаврилович биир кыыһын Арҕаа Хаҥалас Хахсык нэһилиэгиттэн төрүттээх саха биллэр интеллигенэ Алексей Широких кэргэн ылбыт. Широких — Күлүмнүүрү, Гавриил Ксенофонтовы, Ойуунускайы, Максим Аммосовы кытта доҕордоспут, Саха АССР Киин ситэриилээх комитетын бэрэссэдээтэлэ, юстиция наркомун солбуйааччы буола сылдьыбыт, Саха сиригэр земствоны олохтоспут, федералистар партияларын тэрийсибит саха саарына этэ.
Былыр, XIX үйэҕэ, "учууталлар учууталлара" диэн аат баара буоллар, бука Георгий Петрович Фомин (1863-1934) сахалартан аан маҥнайгынан, эдэрчи сааһыгар ылыа эбитэ буолуо. Кини Илин Хаҥалас улууһун дьадаҥы ыалыттан төрүттээҕэ. Ол да буоллар төрөппүттэрэ эрдэ өлөннөр тулаайах хаалбыт, айылҕаттан тобуллаҕас өйдөөх уолчаан дьол тосхойон Дьокуускайдааҕы прогимназияны бүтэрбитэ. Үөрэҕэр дьоҕурдаах, билиигэ-көрүүгэ дьаныардаах уолу таба көрөн дириэктэрэ К.К.Кокоулин туруорсан, Иркутскайдааҕы учуутал семинариятыгар киллэртэрбитэ. Инньэ гынан, саха эдэр уола 18 сааһыгар учуутал идэтин баһылаабыта. Бу XIX үйэ ортотугар олус сэдэх түбэлтэ этэ.
Үлэтин үөрэммит кыһатын иһинэн 1992 сыллаахха тэриллибит, саха оҕолорун учуутал семинариятыгар киирэргэ бэлэмниир начальнай оскуолаттан саҕалаабыта. Кэлин бу оскуола сабыллыбытын кэннэ, өр сылларга Өлүөхүмэҕэ олохсуйан таһаарыылаахтык учууталлаабыта, кыраайы үөрэтиинэн күүскэ дьарыктаммыта. Бу саха кырдьаҕас учуутала оскуолаҕа барыта 47 сыл устата эҥкилэ суох үлэлээбитэ кэрэхсэбиллээх. Кинини 1934 сыллаахха Өлүөхүмэ учууталларын мунньаҕа Социалистическай Үлэ Геройун үрдүк аатыгар түһэрбитэ…
Бүлүү сүнньүгэр үөрэҕи-билиини тарҕатыыга ахсаабат өҥөлөөх киһинэн Мэҥэ улууһун Мөҥүрүөн нэһилиэгэр (25.01.1856-1914 сааһа) төрөөбүт Василий Григорьевич Монастырев ааттаныан ааттанар. Монастырев учуутал Дьокуускайдааҕы прогимназияны, Иркутскайдааҕы учуутал семинариятын кэнниттэн Норуот үөрэҕириитин министерствотын Орто Бүлүүтээҕи, Мархатааҕы, Үөһээ Бүлүүтээҕи училищеларыгар сааһын тухары үлэлээбитэ. Педагог быһыытынан саха оҕотун нууччалыы саҥардарга сүрүн болҕомтону уурара. Олоҕун бүтэһик кэрдиис кэмигэр үлэлээбит Үөһээ Бүлүү оскуолата кини өссө тыыннааҕар "Монастыревскайынан" аатырбыта.
Народнай учуутал В.Г.Монастырев үлэлээбит сирин аайы, үөрэхтээх, норуотугар кыһаллар киһи сиэринэн, өрүү общественнай олоххо көхтөөхтүк кыттара — 1903 сыллаахха Бүлүү уокуругүн үс сыл болдьохтоох бочуотунай мировой судьуйатынан ананан үлэлээбитэ. Онон бары өрүттээх үлэлэрэ сыаналанан 1897 сыллаахха биэрэпиһи ыытыыга өҥөтүн иһин боруонса, 1898 сыллаахха "В память царствования Императора Александра III" үрүҥ көмүс мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.
Оттон Арҕаа Хаҥалас улууһун Баҕарах нэһилиэгиттэн тымыр-сыдьаан тардар Дмитрий Дмитриевич Сивцев (1853-1902) аата историяҕа, сахалартан биир маҥнайгынан Парижка сылдьыбыт киһи быһыытынан киирбитэ. Дьэ, Саха сирин түҥкэтэх түбэтин учуутала хайдах Францияҕа тиийэн хаалбытай? "Саха сирин энциклопедията" бигэргэтэринэн, 1900 сыллаахха үтүө суобастаах үлэтин иһин, Сунтаар улууһун ааттаах-суоллаах кулубата, бөдөҥ меценат Г.П.Терешкини кытта Парижка аан дойдутааҕы быыстапкаҕа Саха уобалаһын экспонаттарын илдьибиттэрэ. Аара төннөн иһэн Венаҕа, Варшаваҕа, Петербурга сылдьыталаабыттара. Французтуу, немецтии уонна нууччалыы бэркэ билэр Сивцев учуутал үөрэҕэ суох Терешкиҥҥэ тылбаасчыттаабыта. Бу сырыы туһунан араас номохтор урут норуокка киэҥник тарҕаммыттара хам-түм бэчээккэ быган ааһааччы…
Чэ, кыратык аралдьыйа түһэн баран хайдах, ханна учууталлаабытыгар төннүөххэйиҥ. Д.Д.Сивцев Дьокуускайдааҕы прогимназия 4 кылааһын бүтэрэн баран, анал тургутугу ааһан, 1875 сыллаахха атырдьах ыйын 28 күнүгэр начальнай оскуола учууталын аатын ылбыт. Онтон ыла харыс сири хамсаабакка, 27 сыл устата, Сунтаар улууһун Норуот үөрэҕириитин министерствотын училищетын сэбиэдиссэйинэн уонна учууталынан үлэлээбит. Оччолорго көҥүллэммэтин үрдүнэн, саха прогрессивнай өйдөөх педагога үөрэнээччилэригэр саха тылыгар үөрэтии элеменнэрин туттара диэн бэлиэтиир пед.н.д. В.Ф.Афанасьев. Сивцев учуутал уобалас биир бастыҥ учуутала буоларын кини үлэтин түөртэ тургуппут инспектор дакылаата туоһулуур.
Туомтуу тардыы
Дьэ, сити курдук саха маҥнайгы көлүөнэ учууталлара үөскээбиттэрэ. Кинилэр тилэх баттаһан П.А.Ушницкай, М.М.Сивцев, М.Н.Анисимов, А.Д.Азаров, И.Ф.Афанасьев, Е.М.Егасов курдук иккис көлүөнэ, революция иннинээҕи учууталлар кэлбиттэрэ. Манна саха интеллигенциятын күүстээх туруорсуутунан, 1909-1915 сылларга Дьокуускайдааҕы 4 кылаастаах училище иһинэн үлэлээбит педагогическай курстар уонна 1914 сыллаахха аһыллыбыт учуутал семинарията төһүү күүс буолбуттара. Ол түмүгэр үгүс саха тумус туттар интеллигеннэрэ, салайааччылар, маҥнайгы суруйааччылар, учуонайдар, артыыстар үөскээннэр, норуоппут сайдыытыгар дьоһун олугу охсубуттара, суолдьут сулус буолбуттара.
Туох барыта учууталтан саҕаланар… Оттон улахан учуутал олоҕо -- эмиэ туспа умсулҕаннаах уруок!
Гаврил АНДРОСОВ "Саха сирэ" хаһыаттан