Саха атын ыҥыырын — эр киһи уонна дьахтар ыҥыыра диэн араарар үгэс баар. Ону дьахтар ыҥыырын инники сирэйэ үрдүк уонна түөрт муннуктуу, оттон эр киһи ыҥыырын инники сирэйэ үрдүгэ суох уонна төгүрүктүҥү быһыылаахтар диэн бэлиэтии көрөн араараллар. Бу бигэргэтии төһө оруннааҕый эбэтэр, көннөрү тыл номоҕо дуу? Итиэннэ, археологическай хаһыылар түмүктэрэ ону төһө кэрэһилииллэрий? 

Билиҥҥи туругунан былыргы саха ыҥыыра хайдаҕын быһаарар археологическай матырыйаал көһүннэ диэххэ сөп. Ол курдук чопчулаан эттэххэ, христианство киириэн иннинээҕи, 20 эр киһи уонна 9 дьахтар ыҥыырдаах көмүүтэ булулунна. Онно олоҕуран XVI-XVIII үйэлэрдээҕи саха ыҥыырын быһаарар уонна чөлүгэр түһэрэр кыах үөскээтэ.
Ордук былыргы, радиоуглероднай анализ бигэргэтэринэн XV үйэтээҕи, икки ыҥыыры 2005 сыллаахха Чурапчы улууһугар Дьүһүлэн уонна Балыктаах диэн сирдэртэн хаһан таһаарбыппыт. Ол эрэн, наһаа эргэрбиттэрин түмүгэр, бу ыҥыырдар быһыыларын уонна оҥоһуллубут ньымаларын чопчу быһаарар кыаллыбата. Киһи сиһилии ойуулуур кыахтаах ордук былыргы, XVI үйэтээҕи, ыҥыырдарын 2005 сыллаахха саха-французскай экспедиция Таатта улууһун Баайаҕа нэһилиэгин Улахан Алаас уонна Чурапчы улууһун Болтоҥо нэһилиэгин Тиит Баппыт диэн сирдэриттэн хаһан таһаарбыта.
Саха уобалаһынааҕы кыраайы үөрэтэр музей научнай үлэһитэ И.Д.Новгородов 1933-1935 сыллардаахха христианство киириэн иннинээҕи, XVII-XVIII үйэлэрдээҕи, көмүүлэри хаһыыларыгар көстүбүт ыҥыырдар илин сирэйдэрэ көнө муннуктуу быһыылаахтарын, алтан киэргэллээхтэрин ахтар. Саха ыҥыырын туһунан И.В.Константинов "Материальная культура якутов XVIII века: (По материалам погребений)" диэн 1971 сыллаахха тахсыбыт монографиятыгар балайда сиһилии суруйбуттаах.
Бу автордар үлэлэриттэн уонна кэлиҥҥи археологическай хаһыыларын түмүктэринэн сылыктаатахха, XV-XVIII үйэлэрдээҕи киһи көмүүлэригэр көстөр ыҥыырдар бары биир оҥоһуулаах буолаллара уонна эр киһи, дьахтар ыҥыыра диэн арахсыбаттара биһиги болҕомтобутун тардыбыта. Ыҥыыр илин уонна кэлин сирэйдэрэ хатыҥ удьурхайыттан оҥоһуллубуттар, иннэ түөрт муннук быһыылаах. Итинник ыҥыыр эр киһи, дьахтар да көмүүтүгэр барытыгар көстөр. Ол эрэн ууруллуута тус-туһунан: ким сыттыктана, сороххо атаҕыгар сытар, өссө холбо үрдүгэр, ис-тас өттүгэр баар эмиэ буолар. Арай биир эрэ түбэлтэҕэ, ону даҕаны XVIII үйэ бүтүүтүнээҕи көмүүгэ, илин сирэйэ төгүрүк быһыылаах ыҥыыр көстөн ааһарын туһунан А.И.Гоголев "Якуты" диэн бөдөҥ үлэтигэр бэлиэтиир.
Аны, тоҕо саха былыргы ыҥыырын иннэ үрдүк уонна түөрт муннуктуу сирэйдээх, оттон кэлин өттө арыый көнө буоларын быһааран көрүөҕүҥ. Саха сиринээҕи Научнай киин архыыбыгар А.А.Саввин: "Ат илин сирэйэ эр киһини кыбыстыылаах сирин (интимнэй) өстөөх оноҕоһуттан, үҥүүтүттэн көмүскүүр", — диэн бэлиэтээн суруйбута баар. Бу — олус оруннаах быһаарыы. Былыргы сахаларга боотуру сэрии сэбинэн тэрийэр, кинини босхо аһатар-таҥыннарар ботуччу ороскуоттааҕа. Итиэннэ, өссө боотур итиччэ хомуллан-айгыстан, хас эмит хонук турукка (илбискэ) киирэн баран эр киһи буолар туоһутун тэһэ ыттардаҕына эбэтэр, астардаҕына үйэ тухары ийэ-аҕа ууһугар кыбыстыылаах сэһэн хаалыа, саат-суут буолуо турдаҕа.
Хаһааҥҥыттан уонна тоҕо саха ыҥыыра эр киһи уонна дьахтар киэнэ диэн арахсыбыта буолуой? А.И.Гоголев төгүрүктүҥү быһыылаах ыҥыыр XVIII үйэ бүтүүтүн уонна XIX үйэ саҥатын эргин тарҕаммыт диэн сабаҕалыыр.
XVII үйэ маҥнайгы чиэппэриттэн ыла Саха сиригэр өтөн киирбит нуучча хаһаактара ата суох табыллыбаттара чахчы. Онон XVII үйэ ортотуттан, бүтүүтүттэн саҕалаан кинилэр уонна дьаамсыктар аттарын тэрилэ Саха сиригэр сыыйа тэнийэн, тарҕанан бардаҕа. Сэрэйдэххэ, нууччалар туттар сэптэрин, астарын-үөллэрин, таҥастарын-саптарын бэйэлэригэр сөп түбэһэр, үөрүйэх ирдэбилинэн, ньыманан тэринэр буолуохтаахтар. Онон нуучча кэлиэҕиттэн саха ата көлүүргэ үөрэнэн, таһаҕас, ындыы таһыытыгар кыттыһан барбыта саарбахтаммат. Урут сахаларга ат — мииниллэр эрэ миҥэ этэ. Инньэ гынан сахалар араас таһаҕаһы түһээн быһыытынан, бэдэрээттэһэн да таһар буолуохтарыттан ыла аты көлүйэргэ үөрэннэхтэрэ. Итиэннэ, ол кэмтэн ыла аты миинэргэ нуучча ыҥыырын туттар буолан барбыт диэн сабаҕалыыбыт. Онтон урукку сахалыы оҥоһуулаах ыҥыыр күннээҕи олоххо туттуллара аччаан барбыта уонна, сыыйа, улахан түмсүүлэргэ, ыһыахтарга эрэ барарга-кэлэргэ туһаныллар, дьахтар миинэр атын киэргэл ыҥыырыгар кубулуйбута. Сотору кэминэн саха эр дьоно маннык ыҥыыры олох тутта сылдьыбыттара умнуллубут буолуохтаах.
Ардыгар сорох автордар: "Дьахтар ыҥыырын илин, кэлин сирэйдэрэ ордук тупсаҕай киэргэтиилээх буолаллар",—диэн суруйаллар. Бу — көтүмэх бэлиэтээһин. Ат — эр киһи күн аайы миинэр миҥэтэ, доҕоро, сорҕото. Билиҥҥи эр киһи өйдөбүлүнэн, массыына кэриэтэ суолталаах. Эр киһи миинэр миҥэтигэр киһилии сыһыана, ытыктабыла уонна төһө баай-дуол өттүнэн кыахтааҕа, обществоҕа ханнык балаһыанньалааҕа атын тэрилин киэргэтиитигэр ырылхайдык көстөрө. Онон былыр сэргэҕэ баайыллан турар ат тэрилиттэн көрөн, бу кимтэн кииннээх, хантан хааннаах ыалдьыт кэлбитин тута билэллэрэ. Кыыс сүктэн барарыгар атын ыҥыырын анаан-минээн, ордук уустаан-ураннаан киэргэтэллэрэ кистэл буолбатах. Ол гынан баран биирдиилээн оннук оҥоһууттан уопсай түмүгү таһаарар табыллыбат.
Атын уруулуу омуктарбытын кытта тэҥнии тутан көрдөххө, саха ыҥыырыгар ордук кимнээх ыҥыырдара чугаһый? А.П.Окладников саха ыҥыыра ордук бүрээт ыҥыырыгар майгынныырын бэлиэтиир. Оттон И.В.Константинов көнө муннук илин уонна төгүрүктүҥү кэлин сирэйдээх курыкан ыҥыырдарын кытта дьүөрэлии тутар. Итиэннэ, орто үйэлэрдээҕи Монголияҕа олорбут биистэр ыҥыырдара быһыыларынан-таһааларынан эмиэ олус майгынныыллар.
Манна даҕатан эттэххэ, монголлар, түүрдэр аттарын ыҥыырын илин сирэйэ наар үрдүк (төкүнүк, эбэтэр түөрт муннуктуу), олорор сирэ кыараҕас, кэлин сирэйэ тас диэки иҥнэри, киһи аты миинэригэр мэһэйдээбэт буолар. Аны иҥэһэтэ мииниллэр өттүттэн киэҥ уонна холку, онтон нөҥүө өттө кыараҕас. Маннык ыҥыыр киһиэхэ акка бигэтик олорор уонна сүүрдэн иһэн иннинэн, кэннинэн да ох саанан холкутук ытар кыаҕы үөскэтэр. Ол иһин орто үйэтээҕи суруйууларга ахтылларынан, монгол, түүр сэрииһитэ кимэн киирэн эбэтэр, куотан да иһэн, өстөөххө тэҥ хоромньуну таһаарар эбит. Онно атынан айаннаан иһэн ох саанан бэргэн ытыы ыҥыыр уонна иҥэһэ анал оҥоһууларыттан улахан тутулуктааҕа.
Саха ыҥыырын эмиэ мындыр өбүгэлэрбит, уран тарбахтаах уустарбыт сэриигэ уонна күннээҕи олохпут эйгэтигэр сөп түбэһэр гына анаан толкуйдаан оҥорбуттара саарбахтаммат.

Баһылай Боппуок,
Саха сиринээҕи кыраайы үөрэтэр музей
научнай үлэһитэ, археолог.

***

Онон былыргы саха атын ыҥыыра эр киһи уонна дьахтар киэнэ диэн арахсыбат, биир, иннэ түөрт муннуктуу сирэйдээх буолар эбит. Билиҥҥи археологическай хаһыыларга көстүбүт ыҥыырдартан сиэттэрэн, сирдэтэн ат ыҥыырын былыргы сахалыы оҥоруохха сөп. Итиэннэ, ыһыахтарга, араас тэрээһиннэргэ эр киһи уонна дьахтар сахалыы таҥнар-симэнэр буоллахтарына, ат тэрилэ (ыҥыыра) эмиэ былыргы ньыманан оҥоһуллуохтаах. Барыта онтон-мантан ылыллыбыт быстах-остох сахалыы буолбакка, биир кэлимсэ, толору тэриниллиэхтээх. Манна ордук боотуру таҥыннарааччылар саха ыҥыырын аналын сөпкө өйдөөн, таба туһаныахтара этэ.

"Саха сирэ" хаһыаттан