Саха норуотун былыргы историятын саамай биллиилээх дьоннорунан Омоҕой, Эллэй, Тыгын буолаллар. Ол гынан баран кинилэр тустарынан наһаа элбэх эҥин араас норуот кэпсээннэрэ баалларынан, бу дьон олохторо уустугунан, о.д.а. биричиинэлэринэн чуолкай соҕус билиилэрбит кэмчи курдуктар.

Ол иһин итини арыый чуолкайдыыр санаанан салайтаран "Саха төрүттэрэ Омоҕой, Эллэй тустарынан санаалар" диэн суруйуубун Дьокуускайга 1998 с. тахсыбыт "Айыы аймахтара, күн улуустара" диэн кинигэбэр киллэрбитим.
Билигин саха биир улуу диэххэ сөптөөх киһитэ Тыгын туһунан саҥалыы хараҕынан көрөн, докумуоннарга олоҕуран дьиҥнээх олоххо чугаһатан көрдөрөр-өйдүүр санааларбын билиһиннэрэргэ сананным.
Бу улуу өбүгэлэртэн саамай биллиилээхтэрэ, кыахтаахтара, хайҕаан да, холуннаран да көрдөрүүлэргэ түбэспит ытык киһибит буолар. Кини туһунан оннооҕор саха былыргы историятын бүтүннүүтүн күлүктүү сыспыт, атыттары аатынан-сураҕынан сабардаабыт киһинэн буолар дииллэрэ. Сахаҕа биллэринэн ыраахтааҕы суох этэ да буоллар "саха ыраахтааҕыта этэ" диэбит киһилэрэ буолар. Оттон сорох кэмҥэ сахаҕа Тыгын диэн киһи олох да суоҕа, өйтөн булан оҥорон көрүү диэн саха историятыттан олох да сото сатаабыттара баара. Сороҕор саха историятын "хааннаах тойоно", сахаҕа "кыргыс үйэтин" тэрийбит киһи этэ диэһин да баара.
Төһөтүн да иһин саха былыргы историятын биир уһулуччу биллиилээх, сотуллубат сурахтаах лидерэ буоларын билигин билиниллэр. Онон итэҕэстэрин да, үтүөлэрин да сөптөөҕүнэн сыаналаатахха сөп саха киһитэ этэ.
Кини курдук киэҥник биллибит киһи саха историятыгар суоҕа диэтэххэ да улахан алҕас буолбат. Аҥардас саха дьонун түмэргэ, биир сомоҕо буолуутун ситиһэргэ холонон ХVI үйэ бүтүүтүгэр, ХVII үйэ бастакы аҥарыгар күүс-уох, сэрии тэринэн Саха сирин илин, арҕаа, хоту, соҕуруу өттүлэригэр барытыгар кэриэтэ поход оҥортообутун да ааҕыстахха чахчы актыыбынай позициялаах, тэрийэр талааннаах, сатабыллаах салайааччы буолара көстөр.
Манна Л.Н.Гумилев пассионарнай теориятын санатар, бигэргэтэр түгэн тахсарын санатан ааһыахха сөп. Ол курдук ити Тыгын наһаа диэххэ сөп актыыбынай үлэтэ (пассионаризм) Саха сириттэн соҕуруу сытар зонаҕа буолбут эмиэ ити кэмнэргэ Маньчжурияҕа Нурхаци, Абахай курдук полководецтар, государственнай деятеллэр диэххэ сөптөөх дьон үлэлэрин-хамнастарын үгэнигэр сөп түбэспитэ харахха быраҕыллыан сөп. Кинилэр актыыбынастара чугастааҕы сирдэри уһугуннарбыта, чахчы да дьигиһиппитэ диэххэ сөп. Ол курдук Нурхаци, Абахай уонунан сылларга охсуһуу, сэрии ортотугар олорбуттара, ол оннооҕор улуу Кытайы сэриилээн бас билиинэн түмүктэммитэ сөҕүмэр дьыала этэ. Тыгын тиргиллиитэ итинник түмүктэммэтэҕэ, ол эрээри Маньчжурияҕа курдук усулуобуйаҕа барбыта буоллар тугунан түмүктэниэҕин этэр күчүмэҕэй. Саха сирин тыйыс усулуобуйата уонна Маньчжурия дойдуларын олус сымнаҕас килиимэтэ, дьонун-сэргэтин, баайын-дуолун ресурсалара атыннара бэрт буоллаҕа. Ол эрээри ити кэмнэргэ бу зоналары космическай сардаҥа чахчы таарыйбыт дуу диэххэ сөптөөх уларыйыылар, хамсааһыннар баар буолбут курдуктар.
Оттон итинтэн кыратык тэйэн олох чахчыларын ылан көрдөхпүтүнэ чуолкайдана илик көстүүлэр элбэхтэрэ муодарҕатар. Биһиги билигин Тыгын туһунан баһаам элбэх норуот сэһэннэрин да, докумуоннарга киирбит элбэх чахчылары билэбит. Ол эрээри оннооҕор Тыгын-Дархан, Тыгын-Тойон, "саха ыраахтааҕыта" этэ дии-диибит кини бэйэтин уонна кини төрүттэрин, бииргэ төрөөбүттэрин уонна ыччаттарын — оҕолорун туһунан билиибит кэмчи, халбархай соҕус диэн этиэм этэ. Маны сөптөөҕүнэн ааҕар сатаммат. Атын кыахтаах омуктар холобурдарын ылан көрөр буоллахха кинилэр бэйэлэрин биллиилээх дьоннорун (ыраахтааҕыларын, хоруолларын, о.д.а.) төрдүн-ууһун, ыччаттарын улаханнык кыһанан ырыталлар, чуолкайдыыллар. Ол холобурунан биһиги эмиэ Тыгын курдук биллиилээх киһибитин ырытан көрөрбүт сөп буолуохтаах. Онуоха кини аймахтарын көрдөрөргө ордук өйдөбүллээх буоларын наадатыгар 3 суолга арааран көрөрбүт табыгастаах: 1. Тыгын төрүттэрэ. 2. Тыгын бииргэ төрөөбүттэрэ. 3. Тыгын уолаттара, ыччаттара.
Биһиги итилэри сырдатарга холонуубутун билсиэҕиҥ.

1. Тыгын төрүттэрин туһунан
Сахаларга былыр-былыргыттан бэйэлэрин төрүттэрин туһунан кэпсиир сүрдээх элбэх сэһэннэр, кэпсээннэр, олоҥхолор, о.д.а. тылынан уус-уран айымньылар баалларын туһунан кинилэри истибит, үөрэппит, сурукка киллэрбит үгүс үөрэхтээхтэр суруйуулара бааллар. Сэбиэскэй былаас буолуор диэри сир-сир аайы ханнык баҕарар нэһилиэккэ, улууска итинник былыргыны билэр уонна дьоҥҥо сэһэргиир элбэх кырдьаҕастар бааллара. Кинилэр кэпсээннэрин дьон-сэргэ бэркэ интэриэһиргээн истэрэ уонна киһиттэн киһиэхэ кэпсээн элбэх киһи билэрэ. Ол кырдьаҕастары сэбиэскэй былаас өйөөбөтөҕө, сэбиэскэй кэмигэр кинилэр кэпсээннэрин да истэр туора көрүллэр буолбута, омугумсуйууга буруйдуохтарын сөп этэ. Оттон ол ыар буруйдааһын этэ. Онон норуот тылынан уус-уран айымньытыгар көннөрүллүбэт ыар охсуу оҥоһуллубута.
Ордук элбэх ахтыылар, сэһэннэр былыргы төрүттэрбит Омоҕой, Эллэй, Хоро оҕонньор кэлиилэрин, олохсуйууларын туһунан бааллара. Онтон баайы туоратыы, дьадаҥыны өрө тутуу политикатыгар сөп түбэһиннэрэн дьадаҥы Эллэйи ордук өрө тутуу, арбааһын, ону тэҥэ баай Омоҕойу араастаан холуннарыы ыытыллан, саха төрдүн быһыытынан аҥардастыы Эллэйи билинии барар буолбута.
Ону ааһан итинник политиканан салайтаран саха төрдүн кылаастаһыы позициятыттан хайыталааһын, Омоҕойу Эллэйи утарыта туруортааһын, оннук хаан өстөһүү кинилэр удьуордарыгар кыргыс үйэтин аҕалбытын курдук сыыһа буортулаах быһаарыылар баар буолбуттара. £ссө Тыгын өлүүтүн эмиэ политиканан салайтаран кубулутан көрдөрө сатааһын араас варианнара кини кырдьан эҥин өлбүтүн курдук көрдөрүүлэрэ бааллара. Ол курдук Сэһэн Боло: "Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо" диэн 1938 с. тахсан баран норуокка тиийбэккэ суох оҥоһуллубут (репрессияламмыт диэххэ сөп) үтүөкэннээх үлэтигэр хос быһаарыытыгар Тыгын Тойон (Дыгын Тойон) баартыйа бэлиитикэтигэр сөп түбэһиннэрэ сатаан, былаас модьуйуутунан сыыһа этиилэр бааллар диэххэ сөп. Көрүөҕүҥ эрэ олору.
Дыгын Тойон эбэтэр Тыгын Тойон диэн Эр Соҕотох Эллэй Боотур биир удьуора. Кини нуучча хаһаактара саха дойдутун булалларын саҕана күнэ-кэмэ кэлэн өлбүт. Киниттэн билигин Хаҥалас улууһун сорох нэһилиэктэрэ ууһууллар. Саха сэһэнинэн, Тыгын Тойон сахаҕа муҥур ыраахтааҕы буолар майгыннаах эбит диэн буолара. Хаҥалас бэйэтин сэһэнинэн уонна бары саха уустарын сэһэннэринэн Тыгын Тойон наар Нам, Бороҕон Хоротун, Байаҕантай, Бүлүү төрүттэрин кытта кыргыһара. Итилэр бары бырааскай омук Омоҕой Баай уонна кини дьонун удьуордарын курдуктар. Хаҥалас дьоно Тыгын Мунньаны нуучча өлөрбөтөҕө, кырдьан бэйэтин чааһыгар өлбүтэ үһү диэн этэллэр…" (с.296).
Бастакытынан, манна сэбиэскэй былаас баайы холуннарар, дьадаҥыны арбыыр, кинилэри утарыта туруорар политикатыгар сөп түбэһиннэрэр курдук Тыгын Тойону быстар дьадаҥы диэххэ сөп аҥардас Эллэй Боотурга сыһыаран, аҥардас Эллэй эрэ удьуорун курдук ("Тыгын Тойон Эллэй Боотур биир удьуора" көрдөрүү оҥоһуллар, Омоҕой баай удьуора буолбатаҕын курдук этиллэр. Дьиҥэ Эллэй ойоҕо Омоҕой Баай кыыһа буоларынан Эллэй оҕолоро диэн Омоҕой кыыһын оҕолоро, ол аата Омоҕой сиэннэрэ буоллахтара дии. Онон Тыгын Тойон Омоҕой уонна Эллэй иккиэннэрин сотуллубат хаан удьуордара буолара чуолкай. Итини кылаассабай политикаҕа сөп түбэһиннэрэ сатаан уларытан этии дьиҥ олоххо сөп түбэспэт сыыһа этии буоларын билиниэххэ наада. Дэлэҕэ бу боппуруоһу аныгылыы хараҕынан көрөн дириҥник үөрэппит учуонай, филологическай наука кандидата, Сэһэн Боло үлэлэрин олус харыстабыллаахтык сыһыаннаһан бэчээккэ бэлэмнээбит уонна 1994, 2006 сылларга бэйэтэ илиитинэн-атаҕынан тутан кинигэ оҥорторон таһаартаабыт Г.В.Попов маннык диэн этиэ дуо: "Дьиҥнээх саха омугун бүттүүнүн төрдүнэн Омоҕой Баай буолар", — диэн (С.Боло, 2006 с., с.5). Бу саха норуота төрүттэммитигэр Омоҕой оруолун сүнньүнэн сөпкө быһаарыы буолар. Ол курдук Эллэй бэйэтэ эрэ соҕотох (биир) киһи кэлбит буоллаҕына Омоҕой кэргэнинээн, оҕолорунаан, аймахтарынаан 40-тан 160-ҥа диэри киһилээх кэлбит буолан, саха норуотун хааныгар Омоҕой дьонун хаана Эллэй хаанынааҕар 100 төгүл кэриҥэ элбэх киирбит буолуохтааҕын боростуой да суоттааһын үчүгэйдик көрдөрөр. Маныаха эбии Омоҕой Баай сүөһүлээх-астаах, араас туттар тэриллээх, тимир уустаах, ойууннардаах-удаҕаннардаах, кулуттардаах-чаҕардардаах, бэйэлэрэ үчүгэйдик кэпсэтэр тыллаах, ол аата тылынан уус-уран айымньылардаах о.д.а. буолан Эллэйгэ холоотоххо материальнай да, культурнай да өттүнэн саха норуотугар биэриилэрэ таһыччы улахан буолара чахчы. Холобура, Эллэй биэриитэ 1 бырыһыан кэриҥэ буоллаҕына Омоҕой дьонун биэриитэ кырата 90-тан тахса бырыһыан буолар. Ити өттүнэн ылан көрөр буоллахха саха норуотун дьиҥнээх сүрүн төрүтүнэн Омоҕойу билинэр сөп курдук буолан тахсар. Онон Эллэйи аҥардастыы өрө тутуу бары өттүнэн көрдөххө сыыһата чуолкайдык көстөр.
Иккиһинэн, Тыгын Тойон аатын туттууга хаҥаластарга кэлин тарҕаммыт сэһэннэргэ Тыгын аатын кини аҕатын аатын кытта бутуйуу таһаарыллыбыт, онон аҕата үчүгэйдик биллэринэн Мунньан Дархан диэн ааттааҕын Тыгын аатыгар Мунньан диэн ааты эбии сыһыаран Тыгын Мунньан диэн холбуу ааттаан сэһэргиир буолбуттар. Ону С.Боло эрдэ билэн "Хаҥалас вариана" диэн бэлиэтээбит. Тоҕо итинник бутуур тахсыбытын билигин быһаччы быһаарар күчүмэҕэй, ол эрээри былаас политикатыгар сөп түбэһэрин курдук Тыгыны "Тыгын Мунньаны нуучча өлөрбөтөҕө, кырдьан бэйэтин чааһыгар өлбүтэ үһү" диэн этэргэ ити бутуйуу наада буолбут дииргэ оруннаах. (С.Боло, 1944 с., с.30. Кырдьык, Тыгын аҕата Мунньан Дархан "бэйэтин чааһыгар" өлбүтэ. Ити бутуйуу диэн өссө кыра курдук. Наһаа түһэн оннооҕор олох ыраастык мэлдьэһии тахса сылдьыбыта баара: "Тыгын диэн киһи олох суох этэ, итинник киһини өйтөн булан оҥоһуу, кэпсээһин" диэн этии баар буола сылдьыбытын көрөбүт: "... многие исследователи отрицали Тыгына, как историческую личность" (С.Боло, 1994 с., с.14). Манна токурутуу, бутуйуу эрэ буолбатах, олох мэлдьэһии буола сылдьыбыта ахтыллар. Ити политика сабыдыалынан үрүҥү хара, баары да суох диэһин холобурдара. Оччолорго олохтоохтор ити сыыһалары өйдөөбөт, билбэт буолуохтара дуо, билэн бөҕө сырыттахтара. Оттон ону утарыы, сыыһатын ыйыы куттала, ханна тиэрдэрэ биллибэтэ айахтарын хам тутан сыттаҕа дии. Кэмэ оннук этэ буоллаҕа. Ол сэһэннэри кэпсээччилэр да, хомуйааччылар да политиканы утарар кыахтара суоҕа. Биһиги билигин оннук кэм ааспытын кэннэ демократическай өй-санаа көҥүллүүрүнэн туһанан итинник чахчылары көнөтүнэн, баарынан этэр кыахтаахпыт.
Үсүһүнэн, Тыгын Баайы төрүттэрин быстар дьадаҥы Эллэй Боотуртан таһааран көрдөрөн, саха ыраахтааҕыта курдук этэ диэҥҥэ чугаһатан хаҥаластары тойон ууһа этэ диэҥҥэ таһааралларын тэҥэ кини "хааннаах" походтарын туһунан сороҕор үлүннэрэн, эбэн-сабан да кэпсээн баайы холуннарыы барарын курдук политикаҕа сөп түбэһиннэрии буолбута көстөр. Оттон Омоҕой Баайы, кини аймахтарын араастаан мөлтөтөр-хараардар сэһэннэри, кэпсээннэри тарҕатан, сэбиэскэй былаас баайдары өстөөх кылаас быһыытынан көрдөрөр-өйдөтөр политикатыгар сөп түбэһиннэрии барара. Ол сытыы кылаассабай хайдыһыы, охсуһуу олохтоммут кэмигэр сэбиэскэй былаас ыытар политикатын өйөөһүн курдук буолбут буолуохтаах. Онтон атын төрүттэрбит Омоҕой, Эллэй, Тыгын о.д.а. тустарынан сэһэннэри, үһүйээннэри олох да бобуу, хаарчахтааһын буолбут буолуо этэ диэн сэрэйии оруннаах. Онон норуот сэһэннэрин политикаҕа сөп түбэһиннэрэн итинник уларытан кэпсээһини былыргы төрүттэрбит туһунан билиилэри көмүскээһин биир ньыматын курдук сыаналыахха сөп. Кыһалҕаттан оҥоһуллар уустук ньыма. Оттон олоҥхо курдук норуот тылынан уус-уран айымньыларын сүдү көрүҥэр политикаҕа сөп түбэһэр уларытыылары кэбэҕэстик киллэрэр кыаллыбата өйдөнөр. Онон норуот сэһэннэрин хомуйуу, бэчээттээһин барар этэ, оттон олоҥхону бобуу саҕаламмыта, "олоҥхону утары охсор илиини уунан турар" кэм кэлэ сылдьыбыта. Онон үөһэ ахтыллар албаһынан-ньыманан норуот айымньыларын биир көрүҥүн көмүскээһиҥҥэ өйдөөхтүк дьаһаммыттар диэххэ сөп. Оттон Эллэй удьуордарын Омоҕой удьуордарыгар утары туруоруу да, Тыгын дьайыыларын аҥардастыы холуннарыы да историческай чахчыларга сөп түбэспэт уонна саха норуотун уопсай интэриэстэрин утарар.

Авксентий Эверстов. `Саха сирэ" хаһыаттан.