Быйыл энтузиаст-чинчийээччи, кыраайы үөрэтээччи Авксентий Ильич Эверстов 80 сааһын туолла. Кини 90-с сыллартан ыла сахалар өбүгэлэрэ хаһан, ханна, хайдах олорбуттарын туһунан чинчийиилэрэ бэчээккэ тахсыталаан барбыттара.
Ол курдук, "Айыы аймахтара, Күн улуустара" диэн дьоһуннаах үлэтин үс чааһа (1996, 1998, 2004 с.с.) уонна "Байкал уу сахаларын таабырыннаах дьылҕалара" (2005 с.) диэн кинигэлэрэ бэчээттэнэн ааҕааччылар биһирэбиллэрин ылбыттара. Бүгүн биһиги чинчийээччини кытта сактар, сакалар, скифтэр диэн аатынан биллэр, түҥ былыргы халыҥ омук туһунан кэпсэтиэхпит.
— Авксентий Ильич саха историятынан дьарыктаммытыҥ төһө өр буолла?
— Мин 1955 сыллаахха Дьокуускайдааҕы пединституту бүтэрбитим. Ол инниттэн да сахалар историяларынан интэриэһиргиир этим. Устудьуон эрдэхпиттэн, специалист быһыытынан буолбакка, көннөрү ааҕааччы быһыытынан сахалар өбүгэлэрэ кимнээҕий диэн боппуруоска харда көрдүүрүм. Онтон үлэһит буолан баран, оскуолаларга, араас салайар үлэҕэ үлэлии сылдьан, улам-улам сыстан, улам-улам дириҥээн барбытым. Инньэ гынан 1950-с сыллартан ыла, ол аата 60 кэриҥэ сыл устата, бу боппуруоһунан дьарыктанан кэллим. Ол тухары Сэбиэскэй Союз араас муннуктарыгар, куораттарыгар, республикаларыгар, Москваҕа, Ленинградка сылдьан архыыптарга, библиотекаларга, музейдарга үлэлээбитим.
— Оттон сахалар өбүгэлэрэ түҥ былыргы скифтэр эбит диэн түмүккэ хаһан кэлбиккиний?
— Дьэ, ити хойут кэлбитэ... Маннык түмүк хойут, Мэҥэ-Хаҥаласка, Булуҥҥа, Уус-Алдаҥҥа үлэлээн баран, Дьокуускайы буларым саҕана үөскээбитэ. 1970-с сыллар диэки.
— Бу сабаҕалааһын туохха олоҕуран үөскээбитэй…
— Тыллара сахалыы буоларын, оннооҕор, ханна олороллорун ыйар ааттара да бигэргэтэллэр! Холобура, олорор сирдэрин "ойум" диэн ааттыыллар. Ол аата "ойум, туспа дойду" диэн. Аны биир улахан бөлөхтөрө массагеттар тыа-истиэп былаастаах сиргэ олороллорунан "мас сахата" аатырбыттар…
— Официальнай историяҕа скифтэри иранныы тыллаах омуктар диэн суруйаллар этэ буолбатах да…
— 30-с сыллартан саҕалаан, ордук 40-50-с сылларга, сэбиэскэй учуонайдар сактар, скифтэр былыргы иранецтар буолаллар диэн суруйар, дакаастыыр буолбуттара. Бу идеологияны кытта быһаччы ситимнээҕэ… Онтон ол иннинэ кинилэри чинчийээччилэр түүрдүү тыллаах биистэр быһыытынан билинэллэрэ ээ!
— Бу сактар туох таҥастаах-саптаах, хайдах дьүһүннээх-бодолоох дьонноруй?
— Сактар диэн сүөһү иитэр, истиэп устун көһө сылдьар биистэр. Кинилэр ордук сөбүлээн сылгыны иитэллэрэ уонна кымыс оҥостон иһэллэрэ биллэр. Элбэхтэрэ бэрт. Ол скифтэртэн, юэчжилэртэн, киммериецтэртэн саҕалаан, дайаларга, массагеттарга, тиссагеттарга тиийэ кэпсээн бардахха бүгүн бүппэт буоллахпыт. Кинилэр дьүһүннэрин-бодолорун көрүөхпүтүн баҕарар буоллахпытына, Күл-Тэгин таас памятниктарыттан булуохпутун сөп. Онно көрдөххө, үүт-үкчү сахалыы дьүһүннээх-бодолоох, кыараҕас харахтаах дьон.
— "£бүгэлэрбит" сактар эбэтэр сакалар туох итэҕэллээхтэр этэй...
— Холобур сактар саамай соҕуруу барбыт бөлөхтөрүттэн биирдэстэрэ, билиҥҥи Афганистан, Иран эҥэр баар Бактрияҕа олохсуйбут, Кушанскай империяны тэрийбит үөдьү (юэчжи) сахалар салаалара, таҥараларын аата "Айыы Хааным" диэбит курдук тахсар. Оннук религиознай комплекс, дыбарыас хойуккааҥҥы кэмҥэ диэри турбута. Онон сактар айыы итэҕэлин курдук итэҕэллээх эбит буоллахтарына, хуннар уонна кинилэри утумнаабыт түүрдэр киэнэ арыый атын. Ол Умай таҥара диэн, эбэтэр сорохторго Май диэн. Бу да сахалыы өйдөнөр курдук. Уот умайар диэн тыл баар дии... Мантан да көстөрүнэн сактар араас итэҕэллээхтэр, тыллара да түүр араас диалектарынан саҥараллар.
— Сөп. Аны кинилэр суруктаах-бичиктээх норуот дуо?
— Кинилэр сурукка-бичиккэ соччо тардыспатахтара диэххэ сөп. Оннооҕор, арҕаа, Хара муора кытылыгар тиийбит скифтэр, аттыларыгар суруктаах былыргы гректэр кэлэн олохсуйбуттарыгар, кинилэр бичиктэрин ылбатахтара, үтүктүбэтэхтэрэ. Ол иһин кинилэр тустарынан улахан ахтыы, сурук хаалбатах. Онон билиҥҥи цивилизация дьоно сактар тустарынан былыргы гректэр эрэ суруктарыттан билэбит. Гректэр кинилэр тустарынан ойуулаабыттара, сэһэргээбиттэрэ. Ол курдук, Геродот тоҕус томнаах үлэтин биир кинигэтин бүтүннүү сактар боппуруостарыгар анаабыта.
— Сактар ханнык государстволары төрүттээбиттэрэй?
— Сактар тарҕанан олорбут сирдэрэ, географиялара олус киэҥ. Евразия истиэптэрин бүтүннүүтүн сабардаабыттара. Арҕаа үтүрүллэн тахсыбыт скифтэр б.э.и. 5-с, 4-с, 3-с үйэлэргэ бэйэлэрэ туспа государстволаах, ыраахтааҕылаах биис этилэрэ. Аны бүтүн "царские скифы" — ыраахтааҕы скифтэр диэн бөлөх баара. Бу биис атыттары — скифтэр араас бөлөхтөрүн барытын дьаһайара.
— Авксентий Ильич, бу түҥ былыргы биис аан маҥнай ханна үөскээбит буолуон сөбүй?
— Сактар историялара, мин сабаҕалыырбынан, Мессопотамияттан саҕаланар. Онно "сагги" диэн биистэр олорбуттар. Ону шумерологтар "хара төбөлөөхтөр" диэн тылбаастыыллар.
— …Оттон сактар, скифтэр дэнэр халыҥ биистэр история аан дойду историятын аренатыттан хаһан сүппүттэрэй?
— Кинилэр элбэхтэрэ бэрт. Бары тус-туспа курдуктар. Холобура сактар, скифтэр, массагеттар, тиисагеттар, юэчжилэр, сарматтар, киммериецтэр, будиннар... Итинник бара турар. Бу өссө бөдөҥнөрүн эрэ ааттаталаатым. Онон кинилэр тус-туһунан кэмҥэ историяҕа чорбойон тахсыбыт уонна тус-туһунан кэмҥэ сүппүт биистэр. Ол гынан баран, кинилэр төһө да симэлийэн хаалбыт курдук буоллаллар, ааттара-суоллара уларыйан, баалларын да иһин, атын омук курдук көстөр буолбуттара. Онон сактар биистэрэ олох симэлийэн, эстэн хаалбатахтара, ааттара эрэ уларыйбыта диэххэ сөп.
Гаврил АНДРОСОВ. "Саха сирэ" хаһыаттан.