"...якуты сохранили обширный запас эпических произведений, ценных не только по их художественному значению, но и в качестве исторического источника."

А.П.Окладников.

Саха олоҥхотун ЮНЕСКО киһи аймах материальнайа суох культуратын шедевринэн билиммитэ төрдүс сылыгар барда. Бу да инниттэн олоҥхону үөрэппит эрэ чинчийээччилэр бары үтүктүспүт курдук сөҕөн-махтайан суруйаллара. Ол курдук, XIX үйэҕэ А.Д.Миддендорф, О.Н.Бетлингк олоҥхону үрдүктүк сыаналаабыттара. Ол иһигэр политическай сыылынайдар эмиэ бэлиэтээбиттэрэ. Кэлин хас да көлүөнэ саха үөрэхтээхтэрэ, омук учуонайдара олоҥхо туһунан үгүстэ сөҕөн-махтайан суруйталаабыттара. Киһи сэргиэҕэ, чинчийээччилэр олоҥхону хайа өттүттэн көрөллөрүттэн тутулуга суох олох-дьаһах бары эйгэтин арыйаллара. Холобура, тыл үөрэхтээхтэрэ архаизмнары, историзмнары, олус үчүгэй ойуулуур-дьүһүннүүр тыллары булуталыыллар, философтар олох уларыйбат сокуонун, суолтатын быһаара сатаан төбөлөрүн сынньаллар, культурологтар, социологтар, географтар уо.д.а. эмиэ бэйэлэрин хайысхаларынан сонун арыйыылары оҥороллор. Историктар даҕаны олоҥхоттон киэр этиммэттэр.
Биһиги бу сырыыга олоҥхо историяны, географияны кытта ситимнэрин кыратык анааран көрөн, бу хайысхаларга чинчийэр үлэни дириҥэттэххэ, киһи үөйбэтэх-ахтыбатах сонун түмүктэригэр тиийиэххэ сөп эбит диэн этиини бигэргэтэргэ холонуохпут.

Уот Кудулу далай — дьиҥнээх байҕал

Үгүс көлүөнэ чинчийээччилэр олоҥхоҕо хоһуйуллар "кэрээбэт кэҕэлээх, өрөөбөт өтөннөөх" кыһына суох итии дойдуну таайаары бастарын сыспыттара. Өскөтүн бу сир ханна баара чопчу биллибитэ буоллар, сахалар түҥ былыр ханна олорбуттарын сабаҕалыыр кыах үөскүөн сөбө. Учуонайдар Кытайга баар Ордос провинциятын, Хуанхэ өрүһү ааттаталыы сылдьыбыттара. Оттон Айыҥа "Евразийский союз" кинигэтигэр бу сири — билигин Илиҥҥи Туркестаҥҥа баар Люкчюн намтал сирэ диэн чопчу ыйбыта уонна Лүксүгүн, Дүпсүн диэн ааттары кытта тэҥнии туппута. Тибеккэ тиийэ сылдьыбыт "Лена-Евразия" фонд экспедициятын кыттыылаахтара Тибет айылҕата олоҥхо дойдутугар олус майгынныырын сөҕөн бэлиэтээбиттэрэ.
Түҥ былыргы историябытын утумнаахтык үөрэтэр Авксентий Эверстов олоҥхо байҕалларын наардаталаабыта киһи болҕомтотун тардар. Кини үлэлэригэр, мындыр сылыктааһынын түмүгүнэн, былыргы сахалар географическай билиилэрэ киэҥ эбитин бигэргэппитэ. Ол курдук, сахалар Муустаах уонна Чуумпу акыйааннары таһынан, Араат, Арылы байҕал диэн аатынан Арал муоратын, Уот Кудулу далай диэнинэн умайа турар нефтээх Каспийы, бэл Хара муораны кытта билэллэрин дакаастыыр. Манна даҕатан эттэххэ, "Дьулуруйар Ньургун Боотур" олоҥхо классическай тексин оҥорбут тыл үөрэхтээҕэ П.А.Ойуунускай саха эпоһыгар ахтыллар Араат байҕал — бу Арал муора буолар диэн түмүккэ кэлбитэ. Итиэннэ, эбии өбүгэлэрбит биир кэмҥэ бу эбэ аттынааҕы истиэптэргэ олорбуттара диэн сабаҕалаабыта.
Бу улахан байҕаллары сэргэ, ымпыктаан-чымпыктаан хаһыстахха, сахалар Алтай хайаларын, Кулунда истиэбин, Алтан Күөлү, Кытайы, Орто Азияны, о.д.а. сирдэри булуталыахпытын сөп.

Аймахтарбыт уонна өстөөхтөрбүт

Олоҥхолорго "Күн улуустара", "Айыҥат Хаан аймахтара", "Сүҥ Хаан аймахтара" диэн үгүстэ тутуллар өйдөбүллэр бааллар. Кэккэ чинчийээччилэр Күн улууһа диэни Киин Азия истиэптэригэр б.э.и. олоро сылдьыбыт түүр тыллаах, күүстээх государстволаах хунну, сюнну, оттон Европаҕа гуннар диэн аатынан биллибит норуоту кытта ситимнииллэр. Ориенталист Егор Сидоров Сүҥ Хаан аймахтара диэн өйдөбүлү эмиэ хуннар сюнну диэн ааттарын кытта ситимниир.
Айыҥат Хаан диэн этиини Авксентий Эверстов Айыҥа диэн Ашина ол эбэтэр, түүрдэри баһылыыр династия аатын кытта дьүөрэлии тутар. Олоҥхо бу үгэскэ кубулуйбут сомоҕо тыллар суолталарын сити курдук быһааран баран, биһиги, сахалар, күүстээх армиялаах, сурук-бичик, наука, эргиэн күүскэ сайдыбыт Евразия модун государстволарын тэрийэ сылдьыбыт хуннары уонна түүрдэри кытта чугас уруулуу эбиппит диэн киэн туттуох санаа кэлэр.
Аны өрүү айыы аймахтарыгар, Күн улуустарыгар утарыта турар "абааһы" диэн тыл хантан үөскээтэ? Манна биир дьикти холобур баар. Ол курдук, Л.Н.Гумилев үлэлэригэр хуннары үлтүрүппүт түүр да, монгол да тыллаахтара чопчу биллибэт сяньби эбэтэр, сэриби диэн ааттанар аҕа ууһа Евразия истиэбин бас билбитэ. Истиэп үгүс норуоттара, ол иһигэр түүрдэр өбүгэлэрэ ашиналар кинилэргэ түһээн төлүүллэр эбит. Ол эрээри бу үксүн халабырынан олорор биистэр өр баһылыктаабатахтара — кинилэри утары өрө турбут Ашина баһылыктаах түүрдэр куйахтаах аттаах сэриилэрэ кыайбыта.
Ол түмүгэр аата-ахса суох өстөөхтөрдөөх сяньбилар Япония арыыга уонна арҕаа истиэп уһугар күрүүргэ күһэллибиттэрэ. Япония арыыларын булбуттар Ямато диэн самурайдар баһылыктаах государствоны үөскэппиттэрэ. Бадаҕа кинилэри былыргы сахалар "¥с Ньүкэн түгэҕэ" диэн ааттаабыттар быһыылаах. Японецтар дойдуларын "Нихон" диэн ааттыылларын уонна саха "ньүкэн" диэн тылын драматург Сиэн Өкөр бэлиэтии көрөн айымньытыгар киллэрэн турар.
Арҕаа түспүттэр хаан өстөөхтөрө, күүһүрбүт түүрдэр сойуолаһыыларыттан куотан, билиҥҥи Венгрия сиригэр тиийэн Авардар каганаттара диэн государствоны төрүттээбиттэрэ уонна биир кэмҥэ киин Европаны баһылыы сылдьыбыттара. Кинилэри былыргы нууччалар "обрдар" диэн ааттыыллара. Итиэннэ, бадаҕа, вампир граф Дракула төрөөбүтүнэн, нууччалар "оборотень" диэн тыллаахтар. Аны Кама булгардарын удьуордара татаардарга "убурдар" диэн иччилэрдээхтэр. Сахалар тоҕо эрэ көстүбэт бииһин "Абааһылар" диэн сүрэхтээбиппит. Бука, абааһы диэн убур, обр уонан авар диэни кытта биир төрүттээх буолуон сөп. Онон урукку өстөөхтөрбүт ааттарын куһаҕан тыын аатыгар кубулуппуппут быһыылаах.


Аттила сахалыы ааттааҕа дуо?

Үөһээ ахтан аһарбыппыт курдук, Күн диэн тыл хуннары кытта ситимнээх. Ол аата олоҥхолорго үгүстэ ахтыллар Күн Дьирибинэ бухатыыр, Күн Сыралыма удаҕан диэн ааттар хуннары, оттон Айыҥа Сиэр Тойон, Айыы Умсуур удаҕан, айыы аймаҕын бухатыыра диэн ааттар түүрдэри кытта ыкса ситимнээх буолан тахсаллар. Бу ааттар бука, хаһааҥҥы эрэ хунн, түүр баһылыктарын, сэрииһиттэрин уонна кинилэр чугас дьоннорун ааттара киирэ сылдьар буолуохтарын сөп.
Холобура, Тоҥ Саар бухатыыр Тунг Шад диэн түүр хаҕанын, Одун Хаан диэн таҥара хуннар улуу баһылыктара, номоххо киирбит Модэ Шанюйы кытта дьүөрэлэһэр курдуктар. Итиэннэ, ордук икки Рим империяларын үлтүрүтэн аар-саарга аатырбыт Аттила ааттарын араастаан сахатыта сатааһыҥҥа санаабын үллэстиэхпин баҕарабын. Аттиланы Ат Тыала, Ат Тыла, Ааттал да диэн ааттыыры кытта сөбүлэспэппин. Хата тыл олоҕо арҕааҥы түүрдэр "ата" — аҕа диэн тылларыттан үөскээбит курдук. Аны саха олоҥхолорун көрдөххө, Ат Аталыма бухатыыр диэн герой баар. Баҕар, Аттиланы өбүгэлэрбит Ат Аталыма бухатыыр гынан үйэтиппит буолаайаллар?

Туомтуу тардар оннугар

Бу быстах бэлиэтээһиннэр да кэрэһилииллэриттэн олоҥхо түгэҕэ көстүбэт үөһүттэн историяҕа ыкса сыһыаннаах кэрэхсэбиллээх чахчылары хостоон таһаарыахха сөп. Мээнэҕэ, академик А.П.Окладников "Саха АССР историята" үлэтигэр олоҥхону анаан ырытан ааспатах буолуохтаах. Онон олоҥхону, биһиги курдук суругунан историческай кэрэһитэ суох омукка, өбүгэ саҕаттан хаалбыт тылынан үйэтитиллибит "летопись" диэн сыаналыыллара оруннаах.

Гаврил АНДРОСОВ, "Саха сирэ" хаһыаттан.