Бодойбо… Көмүстээх тайҕа… Витим өрүс тардыыта… Бу кыраайы Иркутскай уобалас боһомо көмүстээх уһук оройуонун эрэ быһыытынан сыаналыыр дубук. Бодойбо диэн, Бодойбо…
Бу үрүҥ уонна хара дьайыыларынан доҕуһуолламмыт баай уонна дириҥ историялаах, туспа сокуоннаах уонна сиэрдээх-майгылаах, ураты айылҕалаах, дьонноох- сэргэлээх планета… Дьэ, ол курдук эгэлгэ эйгэлээх түөлбэ туһунан аҕыйах тылынан, былыргытын уонна быйылгытын наардаан ойуулаан көрдөрөргө холонобун.
Суол-иис
Бодойбоҕо биһиги дьоҕус бөлөхпүт хайдах айаннаан тиийбитин туһунан суруйан турабын. Ол оройуон сылы эргиччи аан дойдуну кытта быстыбат ситимэ — Муя сис хайатын уҥуордаан тимир суолга тахсар Таксимолыыр аартык. Бу суол сайынын быста мөлтүүр — кыһын сыыдам сырыылаах джиптэр 2,5 чааһынан элээрдэр сирдэригэр 8 чааһынан, табыллыбатахха, суукка аҥарынан да айаннаан тиийиэххэ сөп. Маны сэргэ Бодойбону булуохха сөп — күөх халлаан урсунунан. ¥с олохтоох авиакомпания — «Ангара», «ИрАэро», «Ютэйр» күн көтө-көтө кэриэтэ Бодойбо—Иркутскай маршрутунан көтөллөр. Аны сайынын Өлүөнэ өрүстээҕи пароходство устар ааллара Витим өрүһү өксөйөн, таас чоҕу, тутуу матырыйаалларын, маһы, уматыгы таһаллар. Оттон кыһынын быһа Иркутскайга тиэрдэр саҥа суол Усть-Кутунан — 1 600 км тэҥнэһэр. Аны Братскайынан барар урукку аартык 2 200 км усталаах.
Көмүһү хостооһун историята
Бодойбоҕо бу түөлбэ былыргытын, урут олоро сылдьыбыты сурастахха, туоһуластахха дьон өрүү биир киһини ыйаллар. Ол курдук, ким сүөлүргээбиттии, ким киэн туттубуттуу, ким олох тулхадыйбат сокуона буоларыныы, «спросите у Николая Николаевича», «Мунгалов знает» диэн буолан иһэр. Онон көмүстээх тайҕа историятын сэҥээрэр, манна олорбут сахалар суолларын чинчийэр дьон, биһиги, Бодойбо төрүт олохтооҕо, куорат бочуоттаах гражданина, кырдьаҕас геолог уонна истибитин, аахпытын, билбитин өйүгэр хас ымпыгар-чымпыгар диэри олус үчүгэйдик хатыы сылдьар сэһэн-тэппэн хаата киһи — Н.Н.Мунгаловы кытта алтыспакка эрэ төннөрбүт табыллыбат курдуга… Кырдьаҕас төһө да 80-с хаарын үктээтэр билигин да тэп курдук сылдьар.
Мунгалов кэпсииринэн, Витим өрүс тардыытын кыһыл көмүстээх түөлбэтэ 1843 сыллаахха арыллыбыт. Ол курдук, бу дьыл Иркутскай I гильдиялаах атыыһыта Павел Герасимов, коммерция советнига Хрисанф Кандинскай, генерал-майор Безносиков Өлүөхүмэ өрүс баһынааҕы Бухта, Сватковка, Тунгир үрэхтэргэ көмүстээх түөлбэлэри арыйан көмүһү хостуурга көҥүл көрдөөбүттэр. Ол эрээри Өлүөхүмэ баһын көмүһэ өнүйбэтэх — сыыйа аччаан атыыһыттар тохтуурга күһэллибиттэр.
Ол оннугар 1846 сыллаахха Өлүөнэ тардыытыгар баар Хомолхо үрэх көмүһүн утуу-субуу I гильдиялаах атыыһыт Константин Трапезников уонна дьиҥнээх статскай советник Косьма Репинскэй бөлөхтөрө булбуттара. Кыраайы үөрэтээччи Мунгалов бу көмүстээх сири, дьиҥинэн, Өлүөхүмэ бааһынайа Петр Корнилов (Трапезников эрэллээх киһитэ) уонна Тобольскай мещанина Николай Окуловскай (Репинскэй эрэллээх киһитэ) арыйбыттара диэн сабаҕалыыр. Атыыһыттар былыргы стилинэн балаҕан ыйын 7 күнүгэр (аныгынан балаҕан ыйын 19 күнүгэр) Өлүөхүмэ уокуругун полицейскай управлениетыгар бириискэлэри арыйарга көрдөһүү түһэрбиттэриттэн ыла Көмүстээх тайҕа историята саҕаланар… Онуоха саҥа бириискэлэр көс олохтоох Жуюганскай аҕа ууһун тоҥустарын сирдэригэр арыллыбытын быһыытынан, старосталара Афанасий Якомин биирдии бириискэ иһин 25 солкуобайы ылбыт.
1855 сыллаахха Өлүөнэтээҕи кыһыл көмүс промышленноһын табаарыстыбата (Ленское золотопромышленное товарищество) ол эбэтэр, «Лензолото» тэриллэн 1920 сыллаахха диэри үлэлээбит. 65 сыл устатыгар табаарыстыба хаһаайыттара уларыйа сылдьыбыттара. Оттон акционердар ортолоругар Николай II ыраахтааҕы ийэтэ, кинээстэр, графтар бааллара. Бу тэрилтэ күннээн 1914-1915 сылларга 1000 буут көмүһү хостообут. Ол оччотооҕу Россия империятыгар хостоммут кыһыл көмүс 25% тэҥнэспит! Оччотооҕу «Лензолото» управляющайын тойон Белозоровы «Тайҕа хоруоналамматах хоруолунан» сүрэхтээбиттэр. Табаарыстыба историятын аан дойдуну аймаабыт 1912 сыллаах рабочайдары ытыалааһын курдук ыар дьайыы хааннаах хаймыылыыр…
Сэбиэскэй кэмҥэ Бодойбоҕо Сэбиэскэй Союзка киэҥник биллибит «Лензолото» бөдөҥ тэрилтэ күннээн-күөнэхтээн олорбута. Ол кэмҥэ оройуон нэһилиэнньэтэ муҥутаан 35 тыһыынчаҕа тиийэ сылдьыбыт. 30-с сылларга иккис өссө үгүс сиэртибэлээх ытыалааһын буолбутун билэр киһи аҕыйах. Аҥардас 1937 сыллаахха куттал суох буолуутун старшай лейтенана Борис Кульвец «норуот өстөөхтөрүн арыйар таһаарыылаах үлэтин түмүгэр» 952 киһи ытыллыбыт. Ол иһигэр «Лензолото» трест управляющайа, кылаабынай инженерэ уонна кылаабынай геолога бааллара… «Лензолото» трест өрүү тутуулары ыытарын олохтоохтор билигин киэн тутта ахталлар. Ол курдук, культура дьиэлэрэ, оскуолалар, балыыһалар, олорор дьиэлэр бириискэлэргэ, Бодойбоҕо бэйэтигэр да ыытыллыбыттар. Оннооҕор бассейн кытта тутуллубут эбит. Бу кэмҥэ 1970 сыллаахха 7268 т., 1971 сыллаахха 5918,5 т. кыһыл көмүс хостонон государствоҕа туттарыллыбыт.
Бу сүрдээх киэҥ кыраай оччолорго Өлүөхүмэ хайатааҕы уокуругар киирсэрэ уонна Саха уобалаһыгар быһаччы бас бэринэрэ эрээри, кэлин Витим тардыыта арахсан туспа уокурук статустаммыт.
Бүгүҥҥү Бодойбо
Бодойбо оройуона бүгүн 90-с сыллардааҕы түһүүлээх-тахсыылаах күннэри-дьыллары аһаран сайдыы суолун көрдөнөр. Биһиги бөлөхпүт оройуон баһылыга уонна куорат мэрэ Евгений Юмашевы кытта көрсөн Бодойбо бүгүҥҥү туругун, дьылҕатын туһунан кэпсэттэ. Евгений Юрьевич 40-чалаах, саҥа кэм эдэр салайааччыта ыалдьыттары ылбаҕайдык көрүстэ. Кини сыыһаны-халтыны кистээбэккэ баарынан малтаччы кэпсии сатыыра киһини кэрэхсэттэ.
Билигин оройуон государствоҕа сылын ахсын 6 миллиард солкуобайдаах көмүһү туттара олорор эбит. Онтон муниципалитекка 145 мөлүйүөн эрэ киирэрин эдэр баһылык астымматын аһаҕастык этэр. Манна даҕатан эттэххэ, көннөрү да дьон тылын тамаҕар бу санаа эмиэ биллэр. Итиэннэ, баһылык киирбит барыстан 15-20% оройуоҥҥа биэрэллэрэ буоллар биһиги ытыспытын тоһуйбакка, бэйэбитин бэйэбит көрүнэн олоруо этибит диир. Кини сэбиэскэй кэмҥэ Витим тардыытыгар сопхуостар, бириискэлэр, дэриэбинэлэр бөҕө бааллара билигин олор оннуларыгар тайҕа үүнэн турарын кэпсиир. Сылын аайы балысхан элбэх көмүс хостоннор, уобалас дьаһалтата тутууну ыыппатын баһылык Е.Ю.Юмашев өйдөөбөтүн этэр. Ол оннугар көмүс сууйар артыаллар балайда көмөлөһөллөр эбит. Манна даҕатан аҕыннахха, Бодойбо Дьабарыкы Хайа таас чоҕунан ититинэн олорор буолан, уу суола аһаҕаһын тухары таһыналлар.
Төһө да кэккэ уустук баалларын иһин, Бодойбо балайда туруктаах оройуон. Ол курдук, үлэтэ суох буолуу 0,38% тэҥнэһэр, оттон Иркутскай уобалас сорох куораттарыгар бу көрдөрүү 10% тиийэр эбит. Нэһилиэнньэ ахсаана оройуон үрдүнэн 20,5 тыһыынча. Онтон куоракка пропискалааҕынан 15 тыһыынча, уопсайа 16 тыһыынча кэриҥэ олорор. Өлүү уонна төрөөһүн тэҥ-тэҥэ эрээри, көһүү суотугар дьон аҕыйыы турара бэлиэтэнэр. Сылга тыһыынча киһи көһөн барар буоллаҕына, эбии 500 киһи олохсуйа кэлэр. Дьон үксэ көмүскэ эбэтэр, бюджекка үлэлиир. Экскаваторщик, бульдозерист курдук рабочай идэлэр олус наадалар. Итиэннэ, хайаны байытар фабрика эмиэ үгүс үлэһит илиигэ наадыйар. Оттон көмүһү сууйар артыалларга биир сезон, ол эбэтэр муус устартан балаҕан ыйыгар диэри, үлэлээтэххэ 300 тыһыынча аахсыахха сөп. Көмүс сууйар артыалларга, фабрикаҕа сүнньүнэн нууччалар, украинецтар үлэлииллэр. Уопсайынан, Саха сирин курдук Орто Азия уонна Кавказ бэрэстэбиитэллэрэ лаппа аҕыйахтара уулуссаҕа харахха быраҕыллар. Бэрээдэк боппуруоһун туһунан эттэххэ, 90-с сыллардааҕы «братвалар» разборкалара ааспыттар. Арай биһигини Таксимоттан аҕалбыт суоппарбыт Евгений Ушаков: «Массыынам аанын өрүү аһаҕас хаалларабын да, турар эрээри, дөрүн-дөрүн өлүктэри булаллар…»—диэн эппитэ өйбөр хатаммыт.
Оттон аҕыйах тылынан Бодойбо куоратын туһунан тохтоон ааһар буоллахха. Бу олус дьикти куорат. Таксимоттан кэлиигэ былыргы Бодойбо уулуссатынан киирэҕин — самнаспыт, бөдөҥ да бөдөҥ мастарынан тутуллубут, хатыламмат дьиэлэри ааһан дьэ, куорат киинигэр тиийэҕин. Куорат киинэ Саха сирин хайа үрдүгэр турар куораттарыттан Нерюнгриттан, Алдантан улахан уратыта суох. Арай бириэмэ тохтоон 80-90-с сылларга хаалбыт курдук… Бу Россия биир түҥкэтэх уһугар, хайа уонна тайҕа быыһыгар турар куорат олохтоохторо олус холкулар, таһыттан көрдөххө тыйыс көрүҥнээхтэр эрээри, бэрт эйэҕэстэр.
Бодойботтон кыһыл көмүс көстүөҕүттэн ыла быһа барыллаан 1 500 тоннаттан ордук күндү металы хостообуттар. Аны көмүс чинчиллибит саппааһа 5000 тоннаҕа тэҥнэһэр. Онтон аҥардас үс тыһыынча тонна руда кыһыл көмүһэ «Лысый Лог» хайаҕа сытар. Онон Бодойбо өссө да кэскилэ иннигэр.
Гаврил АНДРОСОВ, "Саха сирэ" хаһыат.