Урут Бодойбо сахалара диэн өйдөбүл баара кистэл буолбатах. Дьэ, бу Бодойбо сахалара диэн кимнээх этилэрэй уонна кинилэр хаһааҥҥыттан бу дойдуну булан олохсуйбуттарай? Маннык хабааннаах ыйытыылар өссө Бодойбоҕо тиийэ иликпиттэн үөскээбиттэрэ. Итиэннэ, сыыйа үөрэтэр, хасыһар, чинчийэр үлэм биир сүрүн хайысхатыгар кубулуйбута… Ол түмүгэр, аҕыйах эрээри бэрт кэрэхсэбиллээх чахчылары булаталаабыппын бу суруйарга сананным.
Революция иннинэ
Маҥнай бу баай историялаах түөлбэ олоҕун кэрэһилиир матырыйааллары олохтоох кыраайы үөрэтээччи Николай Мунгалов суруйбут кинигэлэриттэн хаһыстым. Онно: «До открытия золота в Ленском золотоносном районе жили аборигены — эвенки и якуты»,—диэн үрүҥҥэ харанан сурулла сылдьар. Ону 80-90-с сыллар эргин Бодойбоҕо сылдьыбыт чинчийээччилэр Юрий Васильев-Дьаргыстай, Багдарыын Сүлбэ сахалары көрсөн кэпсэппиттэрэ, үһүйээннэрин, сирдэр ааттарын суруммуттара бигэргэтэр.
Салгыы Мунгалов кинигэлэрин арыйталаан истэххэ, хам-түм да буоллар, сахалар тустарынан чахчылар көстүтэлээн истилэр. Холобура, биллиилээх геолог, географ уонна нуучча анархиятын аҕатынан ааттаммыт аатырар революционер П.А.Кропоткин 1896 сыл сайыныгар Өлүөхүмэ—Витим өрүстэр тардыыларын чинчийэр экспедицияны салайбыт. Бу экспедиция Витим уонна Муя өрүстэр икки ардыларынааҕы сис хайаны туоруурга холоммут. Чинчийээччилэр дьаныһан туран сис хайаны уҥуордаан баран Муя өрүскэ сахалары көрсө түспүттэр. Төһө ахсааннаахтара биллибэт эрээри, биир ыал быһыылаах. Ол курдук, кинилэр хаһаайыстыбаларыгар 10 сүөһү, 5 сылгы уонна дьэһимиэни ыһар бааһына баар эбит. Кропоткиннаах хаһан уонна хантан бу сиргэ кэлэн олохсуйбуттарын сураспыттарыгар үс сыллааҕыта Куянды үрэх баһыттан көһөн кэлбиттэрин кэпсээбиттэр. XIX-XX үйэлэр кирбиилэригэр сахалар сүөһү иитэргэ табыгастаах сылаас сири көрдөөн, соҕуруу диэки сыҕарыйбыттарын туһунан аатырбыт айанньыт, чинчийээччи, суруйааччы, «Дерсу Узала» роман автора Владимир Арсентьев, учуонай Багдарыын Сүлбэ бэлиэтээн суруйбуттара.
Өссө XIX үйэ бүтүүтүгэр саха атыыһыттара Өлүөхүмэттэн эрэ буолбакка, Сунтаартан, киин улуустартан тиийэ Көмүстээх Тайҕа диэн ааттанар Бодойбоҕо эти-арыыны илдьэн атыылыыллара. Холобур, миллионер атыыһыт Манньыаттаах Уолун аҕата Манньыаттаах Баһылай бииргэ төрөөбүттэрин Харчы Бүөтүрү, Атыыһыт Байбалы кытта уонна К.Д.Спиридонов, В.Н.Ксенофонтов Бодойбоҕо бириискэлэригэр этинэн, арыынан, балыгынан эргинэллэрэ. Оттон аҕатын туйаҕын хатарбыт С.П.Барашков Көмүстээх Тайҕаҕа мас кэрдиитигэр бэдэрээтчиттээн байбыта биллэр. Кинилэри таһынан, сытыы-хотуу, бэйэлэрин кыанар сахалар араас улуустартан тиийэн сүрүннээн мас кэрдиитигэр, дэҥнэтэн шахтаҕа о.д.а. эйгэлэргэ үлэлииллэрэ. Аны хорсун-дохсун, тэтиэнэх-быһый Истээх Сон, Эһэ Харах, Хоруоҥкай Куопта, Ньүүйэ Бааската курдуктар көмүсчүттэри халаан-талаан, уоран, өлөрөн «тайҕа түөкүнэ» диэн суостаах сурахтана сылдьыбыттара…
Революция кэннэ
Алдьархайдаах гражданскай сэрии кэнниттэн эдэр сэбиэскэй республика дойду урусхал буолбут экономикатын сөргүтэр дьаһаллары, тэрээһиннэри ыытан барбыта. Ол долгуҥҥа тирэҕирэн, 1922 сыллаахха Бодойбо көмүһүн хостооһуна чөлүгэр түһэриллибитэ. Оробуочайдар бары өрө-таҥнары тутуу түмүгэр ыһыллан, тарҕаһан хаалбыт этилэр. Холобур, былааннаммыт 6200 үлэһиттэн алтынньы ыйдааҕы түмүгүнэн, бэрт эрэйинэн, 4586 эрэ киһини хомуйбуттар. Бу дьон 50% сахалар, кытайдар, кэриэйдэр уонна ленлагерецтар эбит. Бириискэ салайааччылара кинилэртэн сылтаан үлэ хаачыстыбата түстэ диэн бэлиэтээбиттэр. ¥лэһит илии толору хомуллубатах биир биричиинэтинэн Саха уобалаһыгар гражданскай сэрии уота күүдэпчилэнэн үлэһиттэр мобилизациялара тохтообута буолар. Оттон биһиги историябыт туоһулуурунан, сахалары Бодойбо көмүһүгэр хомуйуу гражданскай сэрии саҕаланыытын биир сылтаҕа этэ.
Ити да чахчыга олоҕурдахха, 1960-с сылларга диэри Бодойбоҕо сахалар элбэх буолуохтарын сөп. Ол курдук, кыраайы үөрэтээччи Николай Мунгалов 1935 сыллаахха балаҕан ыйыгар Конкурдерга, Чаараҕа уонна Улахан Патомҥа үс туземнай оскуолалар аһыллыбыттара диэн суруйар. Оттон Бодойбо олохтоохторо бигэргэтэллэринэн, 50-60-с сылларга куоракка сахалар элбэхтэр эбит. Ким эрэ үтүө санаалаах саха дьахтара ыаллааҕын, ким эрэ геолог саханы билэрин кэпсииллэр. Манна даҕатан кыбыттахха, Мунгалов Бодойбо таас балыыһатыгар төрөөбүт маҥнайгы оҕонон тайҕаттан эмискэ кэлэн киирбит саха дьахтарын уола буолбута, онон мин уолум иккис оҕо диэн этэн аһарбыттаах. Ити 50-60-с сыллар эргин.
Сахалар Бодойботтон сүппүт биир биричиинэлэринэн, мин санаабар, репрессиялар буолуохтарын сөп. Ол курдук, кырдьаҕас кыраайы үөрэтээччигэ куттал суох буолуутун уорганнара биэрбит чахчыларынан, аҥардас 1938 сыллаахха 960 киһи ытыллыбыт диир. Оччолорго Бодойбоҕо репрессия суорунатын үлэлэппит литовец, куттал суох буолуутун старшай лейтенана Б.П.Кульвец салалтатыгар суруйбут суруктарыгар «пан монгольскай», английскай, польскай, латышскай, германскай, финскэй, чехословацкай, японскай, кытай разведкатын, үспүйүөннэрин туппутун ахтар. Эбиитин «для полной коллекции не могу разыскать итальянца и француза» диэн киһиргиир. Маннык сидьиҥ «коллекционер» сахалары да самнарбыт буолуон сөп ээ…
Күн бүгүн
Төһө да Бодойбо куоратыгар саха сирэйдээҕи көрсүбэтэхпит иһин, билигин оройуон сиригэр сахалар олороллор эбит. Бодойботтон 200 километр ыраах, Саха сирин ыкса быыһыгар, Өлүөнэҕэ түһэр Патом диэн үрэх баар. Дьэ, бу үрэх үрдүгэр турар Улахан Патом диэн кыракый дэриэбинэҕэ 60-ча саха олорор. Ол туһунан биһиэхэ оройуон баһылыга Евгений Юмашев иһитиннэрдэ.
Кини Патом сахалара 300 сыллааҕыта көһөн кэлбит буолан туспа сиэрдээх-туомнаах, олус кэрэхсэбиллээх бөлөх диэн сэһэргиир. Патомнар бултаан-балыктаан уонна таба ииттэн айахтарын булуналлар эбит. Баһылык бэйэтэ билинэринэн, Патом сахалара олус уустук усулуобуйаҕа олороллор үһү. Суол-иис быстар мөлтөх — кыһын олунньуттан сырыы баар буолар. Оттон сэбиэскэй кэмнээҕи аччыгый авиация эстиэҕиттэн табаар тиэрдиитэ уустугурбут. Вертолеттар буоллаҕына, сүнньүнэн, быыбардарга эрэ көтөллөр эбит. «Оҕолоро сэбиэскэй былаас сылларыгар Бодойбо интернатыгар биһигини кытта үөрэнэллэр этэ»,—диэн Евгений Юрьевич кэпсиир... Билигин буоллаҕына оҕолорун хаан тамайан, Саха Республикатын Өлүөхүмэ улууһун уһук нэһилиэгин Чапаево интернатыгар ыыталлар үһү. Кини биһиги да иэскэ хаалбаппыт Чапаевоҕа көмөлөһө сатыыбыт диир. Бу Чапаево Улахан Патомтан чугас — 30-чэ километр курдук эбит. Патомнар Дьокуускайга СГУ-гар кэлэн үөрэнэр буолан — үрдүк үөрэхтээх дьоннордоохтор эрээри үлэ суох эбит. Ол курдук, Улахан Патом тэйиччи сытар уонна кыһынын эрэ суолунан ситимнэнэр, Перевоз бөһүөлэгэр бас бэринэр буолан биир дьаһалта специалистаахтар уонна штат аҥара библиотекардаахтар эрэ…
Дьэ, субу курдук уустук хартыынаны ойуулаан баран Бодойбо оройуонун баһылыга Е.Ю.Юмашев: «Чиновник быһыытынан этэр кыаҕым суох эрээри, көннөрү билиннэххэ, Улахан Патомнары Саха сиригэр холбуохха наада»,—диэн соһутта. Эбиитин «уруулуу дьонноругар сысталлара ордук буоллаҕа» диир уонна патомнар бэйэлэрэ эмиэ ону туруорсалларын бэлиэтиир. Итиэннэ, Патом сахаларын республикаҕа биэрии ордук сир-уот боппуруоһугар уустуктардаах буолуо диэн сэрэйэр.
Баһылык кэпсээнин түмүгэр, баҕар, «олох кыһаллыбат эбиккит диэхтэрэ» дии санаатаҕа буолуо: «Эһиги эрэ кэлиэххит иннинэ Улахан Патомҥа баран кэлбитим. Таксофон, спутниковай антенна туруорбуппут»,—диэн эбэн биэрдэ. Дьэ, субу соһуччу кэпсээн түмүгэр Иркутскай уобалас Бодойбо оройуонун Улахан Патом дэриэбинэтигэр сахалар олороллоро бигэргэнэн уонна үгүс кыһалҕалаахтара биллэн таҕыста…
Онон бу Иркутскайга олорор сахалар биир бөлөхтөрүгэр убайдыы илиибитин уунан ситим олохтуурга, кыһалҕалаах кэмнэригэр көмөлөһөргө уолдьаста буолбатах дуо? Аймах — алдьархайга биллиэхтээх…
Дойду сурахтаах
Бодойбо сирэ урут-уруккуттан саха тыллаах дьон олорбут түөлбэлэрэ буоларын сирдэр ааттара үчүгэйдик кэрэһилииллэр. Холобур, Н.Н.Мунгалов үлэлэригэр айанньыт И.Ф.Садовников 1906 сыллаахха Жуя өрүскэ түһэр Улахан Хорлухтах уонна Улахан Баллаганак үрэхтэр төрдүлэригэр старателлэри көрсүбүтэ, оттон Хамустяг, Сорго хочолоругар 1971-1979 сылларга «Лензолото» геологическай экспедиция чинчийбитэ ахтыллар. Бу ааттар «Хоролуктаах», «Балаҕаннаах», «Хомустаах», «Сорҕо» диэн саха тылыгар тоҕо эрэ олус майгынныыллар.
Оттон революция иннинээҕи, сэбиэскэй да карталары этэ да барыллыбат. Сахалыы ааттар бап-бачырҕастар, аны 1930-с сыллардааҕы картаны көрдөххө Чаара өрүс баһынан сахалар олорбут сэлиэнньэлэрэ, балаҕаннара баара ыйыллар…
Гаврил АНДРОСОВ, "Саха сирэ" хаһыат.