Национальнай архыыпка Саха уобалаһын казначействотын фондатыгар Бороҕон улууһун 1768, 1782,1816 уонна 1851сыллардааҕы ревизскэй скаскаларын докумуоннара хараллан сыталлар (ол кэмнээҕи нэһилиэнньэ перепиһэ). Бу докумуоннары сирийэн көрдөххө, Алексей Аржаков төрдө-ууһа маннык буолан тахсар.

Бороҕон улууһун 1768 сыллааҕы ревизскэй скаската, Суотту буолаһын иккис нэһилиэгэ (Тумул) — кинээс Степан Халдеев. Испииһэккэ 85 нүөмэринэн Собо Огоннеков диэн 51 саастаах киһи суруллубут, кини оҕолоро Мучен 20 саастаах, Капрал 5 саастаах эбиттэр. Бороҕон улууһун 1782 сыллааҕы ревизскэй скаската, Суотту буола´а. Манна 66 саастаах Собо Огоннуков — сүрэхтэммит аата Иван Дьяконов дэммит. Кини уола 35 саастаах Алексей Аржаков — Суотту буолаһын кинээһэ, сахалыы аата Мучен Собян (Собо уола). Алексей Аржаков кэргэнэ Катерина 24, балта Матрена 20, быраата Хапраал Собян-Хаган 20 саастаахтар диэн ыйыллыбыт. Бороҕон улууhун 1816 сыллааҕы ревизскэй скаската, иккис Суотту буолаhа. Бу докумуоҥҥа ¹38-39 нүөмэрдэринэн Алексей Аржаков дьиэ кэргэнэ суруллубут. Онно көстөрүнэн 68 саастаах Алексей Аржаков — сахалыы аата Мучун Собин. Кэргэнэ Катерина 62, уола Иван 30, уолун кэргэнэ Марья 25, Иван уола Петр 1, Алексей иккис уола Михаил 28, Михаил кэргэнэ Катерина 21 саастаахтар диэн суруллубут. Өссө Алексей Аржаков иитийэх кыргыттара — Анна 18, Окулина 15 саастаах уонна иитийэх уола Данила 6 саастаахтар диэн эмиэ киирэ сылдьар. Алексей Аржаков быраата Капрал Собин-Каган, сүрэхтэммит аата Иван Барашков 53, кэргэнэ Марья 35, оҕолоро Параскевья 10, Варвара 6 саастаахтар диэн сурукка киирбит. Бороҕон улууһун 1851 сыллааҕы ревизскай скаската, иккис Суотту нэһилиэгэ. Манна 53 нүөмэринэн Алексей Аржаков-Мучун 1829 сыллаахха өлбүт диэн суруллубут.
Дьэ, бу докумуоннартан көрдөххө, Алексей Аржаков төрөппүт аҕата —Собо Огоннеков-Собо оҕонньор эбит. Кини уола Мучен (Мучун) Алексей Аржаков диэн ааттаммыт. Сэһэн Ардьакыап Иван уонна Михаил диэн уолаттардаах эбит, өссө 1816 сыллаахха 6 саастаах Данила диэн иитийэх уоллааҕа ыйыллар. Алексей Аржаков 1829 сыллаахха өлбүт.
Алдан воеводскай кэнсэлээрийэтин фондатын көрдөххө, 1780-с сылларга Бороҕон улууһугар 18 буолас үөскүү сылдьыбыта биллэр. Онтон биирдэстэрин — Суотту буолаһын кинээһэ Алексей Аржаков этэ. Холобур, кини 1781 сыллаахха бэйэтин буолаһыттан 119 дьаһаах төлүүр киһиттэн 10 кииһи 70 солк. (биир киис 7 солк.), 36 кыһыл саһылы 71 солк. (биир саһыл 2 солк.), ону таһынан 80 харчыны — барыта 142 солк. 80 харчыны хомуйан туттарбытын туһунан докумуон хараллан сытар. Кини 1782 сыл бэс ыйыгар Алдан воеводскай кэнсэлээрийэтин аатыгар суруйбут рапора баар. Докумуоҥҥа 1782 сыллаахха Суотту буолаһыгар ревизскэй скаска биэдэмэһин толоруу туһунан ахтыллар. Онно Сэһэн Ардьакыап: «Мин барарым быһыытынан бу дьыаланы миигин ииппит аҕабар регистратор Калина Аржаковка итэҕэйэбин»,—диэн эппит. Кинээс Алексей Аржаков «үөрэҕэ суоҕун быһыытынан» рапорга хаһаах сотнига Николай Гатилов илии баттаабыт. Бу саҕана Алексей Аржаков 35 саастааҕа.
Бу Калина Аржаков диэн кимий? Алдан воеводскай кэнсэлээрийэтин фондатыгар регистратор Калина Аржаков сэкирэтээринэн үлэлээбитин туһунан докумуоннар хараллан сыталлар. Бу киһини Алексей Аржаков иитийэх аҕам диир. Калина Аржаков Дьокуускай куоракка олорбут уонна Дьокуускайдааҕы провинциальнай кэнсэлээрийэҕэ регистраторынан, онтон сэкирэтээринэн үлэлээбит эбит. Оттон норуот номоҕор кэпсэнэринэн дьадаҥы собоһут киһи эдэр сааһыгар өлөн хаалан, кини уола Калина Аржаков диэн атыыһыт киһиэхэ иитиигэ бэриллибит диэн буолар.
1822 сыллаахха Россия биир бөдөҥ реформатора, Сибиир генерал-губернатора Михаил Михайлович Сперанскай ырытан оҥорбут «Туспа урдустары салайыы туһунан устаап» ылыллыбыта. Бу сокуон Сибиир төрүт олохтоохторун бэйэни салайыныыларын боппуруостарын сүрүннээбитэ. Сокуоҥҥа даҕаттаран, 1825 сыл атырдьах ыйын 25 күнүгэр Дьокуускай уокурук биэс улууһун уонна икки буолаһын кулубалара Саха уобалаһын правлениятыгар сахалар үгэстэрин туһунан рапорт суруйан киллэрбиттэрэ. Бу докумуоҥҥа кинээстэр уонна чаччыыналар тустарынан пууҥҥа Суотту кинээһэ Алексей Аржаков Екатерина II ыраахтааҕыга бара сылдьыбытын ыйбыттара. Кини Дьокуускай куоракка регистратор Калина Аржаковка иитиллибит буолан нууччалыы бэрт үчүгэйдик кэпсэтэр буолуон сөп.
Алексей Аржаков — норуот номоҕор уонна историяҕа Сэһэн Ардьакыап диэн аатынан киирэн хаалбыт саха тойотторун XVIII үйэтээҕи биир чулуу киһилэрэ. Национальнай архыыпка Алексей Аржаков хаһан норуот номоҕор киирэн Сэһэн диэн аатынан үйэлэргэ хаалбытын кэрэһилиир докумуон өссө көстө илик. Ол да буоллар учуонайдар, кыраайы үөрэтээччилэр дьоһуннаахтык ылсыһан инникитин бу боппуруоһу быһаарыахтара дии саныыбын.
Алексей Аржаков хаһан уонна хас саа´ыгар өлбүтэй? Бороҕон улууһун инороднай управатын фондатыгар Алексей Аржаковтан кини наймыласпыт үлэһитэ Лукерья Гаврильева күрээбитин туһунан дьыала харалла сытар. Бу 8 лиистээх дьыала кулун тутар ыйга 1824 сылга саҕаламмыт. Онно көстөрүнэн 85 саастаах быыпсай кулуба уонна кинээс Алексей Аржаков 23 ынаҕы 30 саастаах Лукерья Гаврильеваҕа ыата биэрбит эбит. Ол иһин Алексей Аржаков олоҕун үөрэтээччилэр — Иван Аржаков уонна Зоя Петухова суруйалларынан кини 1834 сыллаахха 95 сааһыгар өлбүт диэн сабаҕалыыллар.
Оттон Бороҕон Вознесенскай таҥаратын дьиэтин 1829 сыллааҕы метрическэй кинигэтигэр суруллубутунан, Алексей Аржаков-Мучун ити сыл сэтинньи ый 2(13) күнүгэр 90 сааһыгар өлбүт. Онон 2009 сыл сэтинньи ый 13 күнүгэр Алексей Аржаков өлбµтэ 180 сылын туолбута диэххэ сөп. Бу метрическэй кинигэҕэ Сэ´эн Ардьакыап хаһан, ханна көмүллүбүтэ ыйыллыбатах.
Түмүккэ маннык кэккэ түгэннэри бэлиэтиибин. Алексей Аржаков — төрөппүт аҕата Собо Огоннуков 66 саа´ыгар өлбүт, онон кини тулаайах оҕо буолбатах. Сэһэн Ардьакыап сахалыы дьиҥнээх аата —Мучун. Кинини Калина Аржаков диэн суруксут киһи ииппит уонна бэйэтин араспаанньатын биэрбит. Онон Собо оҕонньор уола Мучун диэн оҕо сүрэхтэнэн Алексей Аржаков диэн аатынан историяҕа уонна норуот номоҕор киирбит. Итиэннэ, Алексей Аржаков-Мучун 90 сааһыгар, сэтинньи 2(13) күнүгэр 1829 сыллаахха, өлбүтэ чахчы.

Эдуард ЯКОВЛЕВ, Национальнай архыып научнай үлэһитэ. "Саха сирэ" хаһыат.