Ол саҕана, бадаҕа, атын аҕа уустарын баһылыктарын кытта сатаспакка, Түүлээх түҥүрдээх Түлүөн ойуун бэйэтин аймахтарыттан бордоҥнортон быстан-ойдон Кыйаарга (оччотооҕуга Бүлүүнү ити курдук ааттыыллара үһү) күрээбит. Кини ол кэлэн Ньурба эбэтин кытыытыгар Сүлэ диэн сиргэ олохсуйбут. Киниттэн Суор Бас Боллой уонна Хантаҕар Быгый диэн икки уол төрөөбүтэ биллэр. Түлүөн ойуун Бүлүүгэ Тыгын өссө да ситэ-хото, аатыра-суолура илигинэ кэлбит эбит буоллаҕына, кэлин Тыгын атын аҕа уустарын сэриилээн, кырган сүгүн олордуталаабат буолбут. Ол да иһин, Түлүөн ойуун кэнниттэн Бүлүүгэ Тыгын батартаабатах дьоно бөҕө кэлитэлээн барбыттар. Холобур, Ньырбакаан эмээхсин уолаттара Ырыа Быркыҥаалыын, Тойук Булгудахтыын, Босхоҥ Бэлгэтиилиин уо.д.а.
Онон, Ньурба улууһун Бордоҥ нэһилиэгин (Маалыкай) дьоно Түүлээх түҥүрдээх Түлүөн ойуунтан төрүттээх буолан тахсаллар. Дьаарын ойуун – Түүлээх Түҥүрдээх Түлүөн ойуун сиэнэ Кэтирэй сэттэ уолуттан биирдэстэрэ. Бу Дьаарын ойуун эмиэ сэттэ уолламмыт. Олортон сорохторун ааттара манныктар эбит: Дьалаҕай Киилээн, Дьэрэкээн ойуун, Ньахчаахаан, Эҥээрдээх... Дьаарын кинээс буола сылдьан кыһыл сукуна кафтанын кэттэҕинэ, олохтоохтор: “Оҕонньорбут улахан сугулааны ыытаары гыммыт”, – дииллэрэ үһү.
Дьаарын биллиилээх ойуун эбит. Киниттэн Мэгэдьэк эбэтин таһынааҕы бөдөҥ аҕа ууһа үөскээбит. Бу аҕа ууһун аймахтара билиҥҥи Ньурба Бордоҥун састаабыгар киирэллэр, дьаарыннар Ньурба Эбэтин эргин олохсуйан кэлин Накаас нэһилиэгэ буола сылдьыбыттара.
Дьаарын уола Дьалаҕай Киилээн билиҥҥи Маалыкайтан соҕуруу биир көстөөх сиргэ байан-тайан олорбут. Кини аҕата ойууннуурун итэҕэйбэтэ үһү. Атын да ойууттары итэҕэйбэккэ, бааччылаан, батыйатын тас иэнинэн ибили таһыйа-таһыйа күүһүнэн кыырдарар ыаһахтааҕа үһү.
Бу Дьалаҕай Киилээн бэрт киириилээх-тахсыылаах, дьээбэлээх-хооболоох, баһыххай киһи эбит. Күүстээх-уохтаах да буоллаҕа. Дьалаҕай Киилээн биир сайын Туймаадаҕа Маһары ыһыаҕар бара сылдьан, Маһары күтүөтүн, аатырбыт бөҕөһү тустан охторон баран үрдүнэн атыллаан ааспыта үһү. Ону улахан атаҕастабылынан ааҕан аахсаары гыммыттарыгар, куотан дойдутун быспыт. Ол сыл эһиилигэр саас, бука ол аньыытын аахса буолуо, кини аатын ааттаан-суоллаан биир тойон бөҕөстөөх тиийэн кэлбит. Бу тойон Дьалаҕай Киилээн аҕатыгар Дьаарыҥҥа хоно сытан: “Эн уолуҥ Дьалаҕай Киилээни аат ааттаан, суол суоллаан, кинини кытта холоһон көрөр соруктаах кэллибит”, – диэбит.
Онуоха Дьаарын: “Уолум Дьалаҕай Киилээн Маһары ыһыаҕар тустан кыайбытын ситиһэ кэллэхтэрэ, онон сүгүнүнэн сүктүбэт бөҕөс кэллэҕэ буолуо”, – дии санаабыт. Кини уолун туһуннарар санаата суох буолан, уҕалдьыта таарыйа уола Киилээн мантан 40-50 көстөөх ыраах сиргэ бултуу-алтыы барбытын, кинини үс хонук иһигэр хайдах да булан ылар кыаҕа суоҕун, арай, илдьит ыытан ыҥыртардаҕына 10 күнүнэн эрэ баар гыныан сөбүн эппит. Болдьоҕу уһатарыгар көрдөспүт. Онуоха анарааҥҥы тойон: “Оннооҕор мин 100 көстөөх сиртэн кэллим. Онон туох да кэпсэтиһиитэ суох аны үс күнүнэн уолгун баар гын!” – диэн халбаҥнаабат дьаһалы биэрбит. Дьаарын тойоҥҥо үс күн иһигэр уолун булара уустугун эрэ этэн хаалбыт.
Ити кэпсэтии кэнниттэн Дьаарын ойуун бэйэтин уолуттан ордук саныыр бөҕөһүн Дьэгини ыҥыртаран ылбыт. Ол кэннэ тута тиийэн кэлбит Дьэгини амтаннаах аһынан аһата-аһата, кытарах биэ кымыһынан утахтыы-утахтыы, этин арыынан оҕунуохтуу-оҕунуохтуу сынньатан тустууга бэлэмнээбит.
Тойон эппит болдьохтоох күнэ үүнэн, туһуннарыы буолбут. Тустааччылары иккиэннэрин сарыынан бүрүйэн киллэрбиттэр. Аҕыйахта холоруктаһа түһээт, Дьэгин киһилээбэтэх. Дьокуускай бөҕөһө охтубут. Дьэгин кыайаатын кытта Дьаарын кинини бүрүөтүн аспакка эрэ өйөөн дьиэтигэр киллэрбит. Онуоха били тойон Дьаарыҥҥа: “Арааһа, атын киһини туһуннардыҥ. Ыл, бүрүөтүн арый. Сирэйдээх хараҕын көрөн астыныахпын”, – дии-дии бүрүөнү былдьаһа сатаабыт. Дьаарын: “Оҕуһу кытта харсыһыннарбатым, атыыры кытта охсуһуннарбатым. Бэйэлээх бэйэм уолбун кытта туһуннардым”, – диэбит уонна бөҕөһүн көрдөрөртөн мастыы батынан кэбиспит.
Ити курдук Дьокуускай бөҕөһө кыайтаран барбыта үһү.
Кэлин нууччалар кэлбиттэрин кэннэ, дойдутугар Өлүөнэҕэ олохтоох Бордоҥ кинээс бэйэтин дьонун, бордоҥнору, кытта Тыгын уолаттарын кытта кутурук маһа буолан куомуннаһа сылдьан нуучча хаһаактарын кытта иирсээҥҥэ кыттыспыт. Онтон дьыала дириҥээн бараары гыммытыгар, Бордоҥ кинээс бэйэтин аҕа ууһун дьонун батыһыннарбытынан олохсуйан олорбут төрүт сирдэриттэн күрээн хаалбыттар. Бордоҥу кытта кини чугас дьоно, аймахтара, ол иһигэр Хаҥалас дьоно: Хатырык, Дьөҥкүүдэй, Букуна, Бөтөкөй уо.д.а. диэннэр күрэспиттэр. Кэлиҥҥи бордоҥнор урут кинилэртэн ойдон баран билиҥҥи Ньурба сиригэр олохсуйбут бордоҥнору, Түүлээх түҥүрдээх Түлүөн ойуун удьуордарын, кытта уруккуттан сибээстэһэ, мэнэйдэһэ, билсэ-көрсө олорбуттар эбит. Онон Бүлүүнү урут да үчүгэйдик билэр сирдэрэ буоллаҕа.
Кэнники түһүмэх бордоҥнор Ньурбаны аһара түһэн, билиҥҥи Сунтаар Элгээйитинэн, Хаданынан олохсуйбуттар.
Түмүктээн эттэххэ, Ньурба бордоҥноро, кукаакылар былыргы үйэлэр уҥуордарыгар Өлүөнэ эбэҕэ олохсуйан, саха төрдө буолбут улуу Эллэйтэн силис-мутук тардан күн бүгүнүгэр диэри тэнийэ, үүнэ-үөскүү олороллоро туох да саарбаҕа суох.
“Ньурба улууһа. Бордоҥ” кинигэттэн. "Кыым" хаһыат. (http://www.kyym.ru) №27 2016.07.14