Булуҥ уокуругар сэбиэскэй былаас ыыппыт токурутуулаах бэлиитикэтин, норуот олорон кэлбит олоҕун укулаатын урусхаллааһынын утаран, 1929-1930 сс. Булуҥ уокуругар сэбилэниилээх бастаанньа күөдьүйэн тахсыбыта. £рө туруу Хаһааччыйаттан саҕаламмыта.

 

  Биллэн турар, мөлтөх сэбилэниилээх уонна тэрээһиннээх бастаанньыстары ГПУ отделын начаалынньыга А.Доля салайааччылаах Хотугу своднай этэрээт тута хам баттаабыта. 1930 с. тохсунньутун 21 күнүгэр — Күһүүрү, тохсунньу 22 күнүгэр Булуҥу бастаанньаһыттартан босхолообуттара.

 

   Булуҥҥа ыстааптанан олорбут бастаанньыстар ГПУ этэрээтэ Күһүүрү былдьаабытын сонно ол күн истибиттэр. Ол кэннэ «кыһыллар манна саба түһэр түгэннэригэр, манна хаайылла сытар сэбиэскэй-бартыыйынай үлэһиттэри өлөртүүргэ» диэн этии киирбитин, бастаанньа штаба утаран кэбиспит. Инньэ гынан, тутулла сытар кыһыллар тыыннаах хаалбыттар.

 

   Сарсыныгар кыһыл этээрэттэрэ кэлэн Булуҥҥа бэрт күргүөмнээхтик саба түспүттэрин тулуйбакка, бастаанньыстар кыратык ытыалаһа түһэн баран уокурук арҕаа өттүгэр түспүттэр. Ол кэннэ, кэннилэриттэн арахсыбакка батыһан иһэр кыһыл этээрээттэрин кытта ытыалаһа-ытыалаһа билиҥҥи Анаабыр сиригэр киирбиттэр. Эрдэ ыытыллыбыт былааннаах үлэ түмүгэр, онно кинилэри күүтэр, аһатар-хорҕотор, көлөнөн хааччыйар дьон бааллар эбит. Кэлин бастаанньа салайааччылара Д.Н. Афанасьев, И.Н. Барашков көрдөрбүттэринэн, бастаанньыстар ситэн кэлбит кыһыллары кытта Булуҥ улууһун сиригэр Түмэтигэ, Эйээкиит Бырдахтааҕар, Анаабыр сиригэр киирэн баран Халҕааскылаах диэн сирдэргэ ытыалаһа сылдьыбыттар. Холобур, Түмэтигэ бастаанньыстар 1 киһилэрэ бааһырбыт, Халҕааскылаахха буолбут кыргыһыыга 6 киһилэрэ өлбүт, 2 киһилэрэ бааһырбыт.

 

   ГПУ этэрээтэ 3 кыралыы бөлөххө арахсан эккирэтиини тэрийбит. Этэрээттэр хамандыырдарынан Иван Негуляев (Булуҥҥа Якутгосторг салайааччыта), Владимир Ефимов диэн Абый аатырбыт баайын Спиридон Ефимов (Ыбырыан) уола уонна аатырбыт кыһыл бартыһаан Георгий Петров-Халлааскы уола сылдьыбыттар.

 

   Бастаанньыстар Анаабырга Дьэһэй нэһилиэгэр киирэр Сиикэй Талах диэн ааттаах, сир синньигэс сиэнин кыйа ыраахха диэри барар үрдүк сыыр үрдүгэр, ыт тумса баппат хойуу, үрдүк ыарҕа талахтаах сиргэ тоһууру бэлэмнээбиттэр. Дьиҥинэн, урукку былааннарын быһыытынан, Турухаан Пөпүгээйигэр диэри түһэ туруохтаахтар эбит. Ону тоҕо эрэ Уудьа үрэх Анаабырга түһүүтүгэр баар Сиикэй Талаҕы талбыттар.

 

   Бастаан Булуҥҥа бастаанньа күөдьүйэн тахсарыгар өрө турбут дьон ахсааннара 300-чэкэҕэ чугаһыыр эбит буоллаҕына, Сиикэй Талахха 57 эрэ киһи тиийбит. Ону кэлин, 1930 с. кулун тутар 16 күнүгэр, П.Н. Григорьев доппуруоска көрдөрүүтүттэн билиэххэ сөп.

 

   Сиикэй Талахха кыргыһыы, Г.Петров-Халлааскы уола суруйуутунан, 3 чаас кэриҥэ барбыт, оттон Своднай этэрээт начаалынньыга А.Доля «4 чаас устата кыргыспыппыт» диэн отчуоттуур.

 

   Бастаанньыстары Булуҥтан ыла Сиикэй Талахха диэри сонордоһон кэлбит ОГПУ этэрээтин хамандыыра Иван Негуляев ол быһылаан туһунан маннык суруйар:

 

   «... Вдоль высокого берега, под которым по льду проходила санная дорога, они расположили хорошо замаскированные укрепленные пункты, обложив их мешками с мукой. В каждом их этих «мучных» дзотов имелась узкая амбразура, сквозь которую хорошо видна была дорога. Каждый из засевших в укреплении имел трехлинейную винтовку и два ящика патронов. Расчет был простой. Как только красный отряд поравняется с линией укреплений, расстрелять его в упор. Но случилось так, что дозор, двигавшийся впереди отряда на трех оленьих упряжках, уже миновал линию укреплений, а головная часть отряда была еще далеко, бандиты открыли огонь по дозору и обнаружили себя.

 

   Отряд быстро развернулся в цепь и начал обходить засаду с фланга и тыла. Завязалась ожесточенная перестрелка, в которой погибло 12 бойцов и командиров, 8 было ранено. В отряде было два пулемета, потому потери банды оказались в три раза больше. Бандиты начали в беспорядке отступать. Часть их бежала в сторону Саскылаха. В бою был убит главарь банды Сивцев. Так, 21 февраля 1930 г. закончился Сиикэй-Талахский бой, в котором были разбиты основные силы булунской банды. После поражения она уже не оказывала организованного сопротивления».

 

   Кыһыллар кыайыыларын кэнниттэн Негуляев Булуҥҥа төннүбүтэ, кини оннугар хамандыырынан хаалбыт Г.О. Петров-Халлааскы уола маннык суруйар:

 

   «Биһиги икки «шоша» (аапт.: дьиҥэр, 1 «шоша», 1 «томпсон» пулеметтаах этибит, онтуктарбыт тохтоло суох үчүгэйдик үлэлээтилэр. 15 бандьыыт биһиги утарыбытынан тахсан биэрбиттэрин хаптаталаатыбыт, онтон кинилэр окуопаларыгар киирэн ытыалаатыбыт. Бандьыыттарбыт сааларын-саадахтарын быраҕан, суос-сатыы арҕаа диэки куоттулар. Табаларын, наарталарын, астарын-үөллэрин, саппаас сааларын барытын хаалларан, тыыннарын эрэ тэскилэттилэр. Биһиги кинилэри олоччу кэриэтэ үлтүрүттүбүт. Тойоннорун Игнатий Сивцеви өлөрбүт этибит. Барыта 26 бандьыыт өлүгүн булбуппут, биһигиттэн 10 киһи өлбүтэ, уонча киһи бааһырбыта. Онно хоннубут. Сарсыарда Негуляев миигин этэрээт начальнигынан анаата, көмөлөһөөччүнэн Ефимовы биэрдэ. Өлбүт уонна бааһырбыт дьоннорун тиэйэн, бэйэтэ Булуҥҥа төттөрү барар буолла».

 

   Быһата, кыргыһыы түмүгүн сэбилэнии хаачыстыбата быһаарбыт курдук. Бастаанньыстар биир пулеметтаахтар эбит эрээри, ону кыргыһыы саҕаланаатын кытта кыһыллар пулеметчиктара М.Д. Андреев саба ытыалаан тохтоппут. Бастаанньыстар бастаан кыһыллары утары көхтөөхтүк ытыалаһан иһэн, утуу-субуу табыллан өлүтэлээбиттэр, ыараханнык бааһырбыттар. Холобур, Булуҥнааҕы өрө турууну тэрийбит дьонтон биирдэстэрэ Игнатий Сивцев уонна кэлин «дьаарай бандьыыт» диэн ааттыыр киһилэрэ Хоохучча уола Кирилэ бу Сиикэй Талахха буулдьаҕа таптаран өлбүттэр.

 

Хос быһаарыы: Игнатий Васильевич Сивцев — бастаанньа иннинэ Булуҥ уокуругун ситэриилээх кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлээбит, 26 саастаах, идэтинэн учуутал, Нам улууһун Хатыҥ Арыы нэһилиэгиттэн төрүттээх, гражданскай сэриигэ кыһыл хамандыыр эбит. Булуҥҥа хаһан кэлэн олохсуйбута биллибэт. 1926 с. Булуҥҥа хайыы-үйэҕэ олорор эбит, кэргэнэ-оҕото суох.

 

   Табыллыбатах тоһуур кэнниттэн тыыннаах хаалбыт, санаалара самныбыт дьон куотар аакка барбыттар. Ол иһигэр, бастаанньа сүрүн салайааччылара И.Е. Барашков, Е.В. Шарин, Д.Н. Афанасьев-Миитэрээс.

 

   Бастаанньыстар бу сэриигэ төһө сүтүктэммиттэрин ОГПУ своднай этэрээтин начаалынньыга А.Доля 1930 с. кулун тутар 5 күнүгэр оҥорбут отчуотуттан көрөбүт. Ол курдук, бастаанньыстартан 25 киһи кыргыһыыга өлбүт, 1 киһи билиэн тутуллубут, 5 ыараханнык бааһырбыт киһи тутуллубутуттан, 4-дэ өлбүт. Ол аата, бастаанньыстар 29 киһи сүтүктэммиттэр. Сиикэй Талахха барыта 57 киһи тиийбититтэн сылыктаатахха, 28 киһилэрэ тыыннаах ордон куоппутугар тахсар.

 

   Бу буолан ааспыт кыргыһыы кэнниттэн, «бандьыыттарга көмөлөстүгүт» диэн ыар буруйу соҥноон, олохтоох дьону тутуу-хабыы сонно олунньуттан саҕаланан кулун тутарга, муус устарга диэри салҕанан барбыта. Дьэһэй нэһилиэгиттэн — 28, Хаатаҥка-Анаабыр оройуонуттан 10 киһи, хоту сир кыахтаах, баай дьоно бары олоччу кэриэтэ тутуллубуттара. Ити — оччолорго Саха сиригэр киллэриллэ сылдьыбыт, кэлин Красноярскайга барбыт Хаатаҥка оройуонун дьонун аахпакка эрэ. £ссө ити биллэрэ эрэ. Тутуллубут дьон ортотугар Саха нэһилиэгин (билиҥҥинэн ¥рүҥ Хайа) улуу баайа, мецената, 10 тыһ. табалаах В.Т. Туприн-Ладьиимар баара.

 

   Санаттахха, оччолорго олохтоох дьон табаны хото иитэллэрэ. Холобур, 1930 с. кулун тутарыгар оҥоһуллубут «хара» испииһэккэ, Анаабыр 18 баай олохтооҕун аата киирбит. Манна ахтыллар 18 киһи (үгүстэрэ, кулаактанарга хандьыдааттар) бары холбоон 20750 табаны бас билэллэр эбит.

 

   Тутуллубут Анаабыр дьонун докумуоҥҥа «жители Тесь-Попигайского района» диэн суруйбуттара дьону мунаардыан сөп. Былыр Анаабыр нэһилиэнньэтин аһа-таҥаһа, табаара барыта Бүлүү эҥээриттэн, Булуҥтан табанан тиэллэн кэлэрэ. Ол суолу Чуос суола дииллэрэ. Оттон билиҥҥи ¥рүҥ Хайа нэһилиэгэ «Аллараа-Затундринскай буолас» буолан Енисей күбүөрүнэтин Турухаан уеһыгар киирэрэ. Сааскылаах бөһүөлэгэ тутулла илигинэ Анаабыр оройуонун киинэ Доруоха этэ, икки нэһилиэктээҕэ (Анаабыр уонна Чуос). Чуос нэһилиэгин киинэ Билиргэ баара.

 

   «Булуҥ бастаанньатыгар боломуочунайдаабыттар, баандаҕа кыттыспыттар» диэн Анаабыр улахан баайдарын: Филипп Семенниковы, Василий Андросовы уолун Михаилы кытта, Егор Акакиевы ытан өлөртөөбүттэрэ. Арҕаа нэһилиэктэн (билигин Сааскылаах) 5 киһи концлааҕырга бириигэбэрдэммиттэрэ.   

 

* * *

 

   Булуҥҥа бастаанньаны тэрийбит штаб хотугу оройуоннарга «өрө турууну тэрийдибит, кыттыһыҥ» диэн ыҥырар иһитиннэриитин тута анал боломуочунайдар тарҕаталлар эбит. Ол дьоҥҥо штаб анал мандаат суруйан биэртэлээбит. УФСБ архыыбыгар харалла сытар биир мандаакка маннык суруллубут.

 

 

 

Мандат

 

Штаб национального отряда

 

якутов и туземцев

 

24 Х.11- 29 г.

 

 

Предъявитель сего

 

уполномоченный

 

Винокуров Иннокентий Егорович

 

 

действительно является уполномоченным по гражданским делам по заданию штаба на территории своего района.

 

Всем гр. гр. предлагается оказывать всемерное содействие.

 

Член штаба по Северным округам Д. Афанасьев

 

   Бастаанньа буолуутун саҕана Доруохаҕа уонна Галааҕа эргиэн тэрилтэлэрэ кииннэнэн үлэлииллэрэ, фактория дьиэтэ, ыскылааттар бааллара. Кэлин (1930 с. атырдьах ыйын 12 күнэ) доппуруоска Дьэһэй баайа Е.С. Акакиев маннык көрдөрбүт:

 

 «Баанда кылаабынай штабын боломуочунайа Болтунов Николай сорудаҕынан Павлов Егордуун «Доруоха» диэн сиргэ тиийбиппит уонна Якутгосторг агеннара Д.П. Егоровтан, Саввин Степантан Якутгосторг Анаабырдааҕы агентуратын ыскылааттарыгар баар бэрдээннэри барытын биэрэллэригэр модьуйбуппут. Мин Д.П. Егоровка эппитим: «Болтунов эһиэхэ баар бэрдээннэри барытын ыларбар уонна «Чиэрэскэ» Болтунов Николайга тиксэрэрбэр эттэ, суругунан дьаһал суох, тылынан этэрбин итэҕэйэр буоллаххытына, бэрдээннэри уонна ботуруоннары аҕалыҥ». Болтунов Н. Якутгосторг Анаабырдааҕы ыскылааттарыгар төһө бэрдээн баарын эппэтэҕэ... Егоров «Галааҕа» Кылтасов Михаилга баар бэрдээннэри барытын уонна ботуруоннары биэрэрин туһунан сурук суруйбута. Ол суругунан мин «Галааттан» 43 бэрдээни, ол иһигэр «Доруохаттан» 5-һи, ылбытым. Бэрдээннэри ыларбар араспыыска суруйан биэрбитим».

 

   Итинтэн көрдөххө, бастаанньа боломуочунайа Николай Болтунов бастаан сэбилэнии чааһын быһааран баран, Афанасьев диэн атын боломуочунайы кытта ахсынньы-тохсунньу ыйдарга нэһилиэктэргэ тиийэн доброволецтары хомуйбут, көлө, ас-үөл булуутугар сүүрбүт-көппүт. Итини сэргэ, боломуочунайдар «эргиэн ааҕыннара нэһилиэнньэттэн хомуйбут түүлээхтэрин куоттарыахтара» диэн олохтоох дьону ханна да ыраах ыыппакка ыга хонтуруоллаан олорбуттар. Бэл, кырса пааһын да көрдөрө ыыппаттар эбит...

 

   Булуҥ бастаанньатын кыттыылаахтара ытыалаһа-ытыалаһа Анаабыр сиригэр куотан кэлэллэригэр, элбэх киһилэрин сүтэрэн, санаалара самнан, улаханнык кыйаханан кэлбиттэр. Онон, баччааҥҥа диэри тутуһан кэлбит быраабылаларын кэһэн, Дьэһэйгэ Еремеев уонна Кузнецов диэн икки сэбиэскэй үлэһити өлөрбүттэр. Онтон атын ханнык да киһилии сиэри кэһэр хабыр быһыыны оҥорбуттара кэпсэммэт.

 

Түмүктээн эттэххэ, 1929-1930 сс. Булуҥ сэбилэниилээх өрө туруутун соттугар, кыһыл-үрүҥ охсуһуутун, дьиҥ идиэйэтин да ситэ билбэт, сэбиэскэй былааһы утары улахан буруйу да оҥорботох Анаабыр боростуой булчут-табаһыт дьоно тутууга-хабыыга түбэспиттэрэ, лааҕырга барбыттара, быһата, толук буолбуттара.

 

 

 

Акулина КОНСТАНТИНОВА,

бэтэрээн учуутал, кыраайы үөрэтээччи,

Анаабыр, Сааскылаах

(Эрэд.: сурулла сылдьар кинигэттэн кылгаттыбыт.)

"Кыым" хаһыат (http://www.kyym.ru) №29 2016.07.28