Биллэрин курдук, ыраах­тааҕы былааһын саҕана «Якутскай уобаласка» олохтоох нэһилиэнньэтин кыаммат араҥата үөрэхтэнэр туһунан улаханнык санана барбат этэ. Реформа иннинээҕи Арассыыйа импиэрийэтигэр төрөөн олоро сылдьыбыт инородец сананан да тугу ситиһиэй? Холобур, ол туһунан Арктиканы чинчийээччи, кэлин үрдүк сололоох чунуобунньук буолбут М.М. Геденштр маннык суруйан турардаах: «Якутскай уобалас дьонугар үөрэхтээһини киэҥник тарҕатыы мөкүтүк дьайыа диэн саарбахтаабакка туран этэбин. Маннык түҥкүтэх сиргэ олорор киһи элбэҕи билэн-көрөн бардаҕына маныаха дылы олорон кэлбит олоҕун, атын дойду дьонун олоҕун таһымын кытары тэҥнээн киирэн барыа, ол кэнниттэн тус бэйэтин, бүтүн омугун туругун тупсарар кыаҕа суоҕуттан муҥутуйуо. Кини бэйэтин ыырыттан ырааҕы кыайан көрбөтүнэн дьоллоох». Ити барыта ол кэмнээҕи олох чахчыта буоллаҕа.

 

Үөрэҕирии эйгэтигэр улахан суолталаах уларыйыы 1864 сыллаахха Александр II саҕанааҕы Судаарыстыбаннай Мунньахха бигэргэтиллибит оскуола саҥа устаабыттан силис тардар. Саҥа сокуоннар олоххо киириэхтэриттэн дьадаҥы ыалтан төрүттээх оҕолор оскуолалары, начаалынай норуодунай училищелары толортоон киирэн бараллар. Биир оннук үөрэх кыһатынан 1874 сыллаахха £ктөмҥө аһыллыбыт Арҕаа Хаҥалас инородческай дьаһалтатын Алексеевскай норуодунай училищета буолар. Улуу кинээс Алексей Александрович Романов аатын училище 1878 сыллаахха сүкпүт, ол туһунан А.Д. Широких 1911 сыл кулун тутар 23 күнүгэр Крафт күбүрүнээтэргэ ыыппыт суругар кэпсиир. Итинтэн Хаҥалас улууһун үөрэҕириитин уһун үтүө суола саҕаламмыта.

 

Алексей Дмитриевич Широких

(1882-1932 сс.)

 

Алексей Дмитриевич Широких олус таһаарыылаах уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй, судаарыстыбаннай үлэтин туһунан элбэх суруллубута, өссө да үгүс ситиһиитэ сиһилии чинчиллэн үйэлээх сурукка тиһиллиэ турдаҕа. Оттон үөрэҕирии эйгэтигэр маннык уһулуччу таһымнаах киһи туох үтүө бэлиэни, кэрэхсэнэр суолу хаалларбытай?

 

Арҕаа Хаҥалас Хахсык нэһилиэгин олохтоооҕо А.Д. Широких Алексеевскай училище салайааччытынан 1902-1906 сылларга таһаарыылаахтык үлэлээбит. Анаммыт үөрэҕин кыһатын дьылҕатыгар ордук улахан суолталаах уларыйыылары кини киллэрбитэ диэн туоһулаан кэпсииллэр. Широких салайар кэмигэр Алексеевскай оскуола кини көрдөһүүтүнэн Норуот үөрэҕириитин министиэристибэтин икки кылаастаах (биэс сыл үөрэтэр) училищета буолар. Икки учуутал көрүллэр, ону таһынан таҥара сокуонун үөрэтэргэ £ктөмнөөҕү таҥара дьиэтин үлэһитэ Верещагин Николай Иннокентьевич көмөлөһөр.

 

Алексей Дмитриевич оскуолаҕа бэриниилээхтик үлэлээбит сылларын биир бэлиэ түгэнинэн «Якутскай уобалас» оччотооҕу күбүрүнээтэрэ Иван Иванович Крафка суруга буолар. Ол докладной суругар училище салайааччыта улуус уонна уобалас норуот үөрэҕэриитин туругун тупсарар туһунан ылыннарыылаах ыйытыктары туруорар, оҕолору үөрэтиини төрүт тылынан ыытары туруорсар. £ктөм оскуолатыгар үөрэммит, кэлин учууталынан үлэлээбит, РСФСР уонна ЯАССР үтүөлээх учуутала Алексей Васильевич Дмитриев кэпсииринэн, ол саҕана уруок барыта нуучча тылынан барара үгүс оҕоҕо ыараханы үөскэтэрэ үһү. Оскуола тиэргэнигэр уруок ыытыллыбат да кэмигэр сахалыы кэпсэтэр бобуллара. Онон Широких чахчы баар кыһалҕаны уот харахха этэн, үрдүкү салалта көрүүтүгэр тиэрдибит үтүө өҥөлөөх буолан тахсар. Салгыы суруйбут суругар үөрэтэр дьиэ кыратын, кыараҕаһын бэлиэтиир, оскуолаҕа анаан саҥа дьиэ тутуллар кэмэ кэлбитин санатар.

 

1911 сыллаахха И.И. Крафт уобалас арҕаа эҥээрин кэрийэ сылдьан Арҕаа Хаҥаласка эмиэ таарыйар, онно Алексеевскай училище бибилэтиэкэтэ бэрээдэктээҕин, үөрэх бэрээдэгин тэрийии таһыма үчүгэйин бэлиэтиир. Алексей Дмитриевич кыһамньытынан оскуола саҥа дьиэтин тутуу 1912 сыллаахха саҕаланар уонна 1914 сылга түмүктэнэр.

 

А.Д. Широких дьон-сэргэ олоҕо тупсарыгар оҥорбута үгүс. Көрөрбүт курдук, кини киэҥ далааһыннаах, үрдүк таһаарыылаах үлэтэ бөһүөлэк оскуолатын ааныттан саҕаламмыт. Алексей Дмитриевич Күлүмнүүр, Ксенофонтов, Ойуунускай, Аммосов, Барахов, Аржаков курдук тумус туттар дьоммутун кытары биир кэккэҕэ туран сырдык сарсыҥҥы туһугар сыратын бараабыт, олоҕун олук уурбут үтүөлээх. Кини өйүгэр-санаатыгар, хайдах, туох көрүүлээх киһи буоларыгар Алексеевскай училищеҕа үлэлээбит сыллара улахан оруолу оонньообуттара саарбаҕа суох.

 

Василий Гаврильевич Неустроев

 

Василий Гаврильевич төрөппүттэрэ нуучча чунуобунньуга уонна саха дьахтара этилэр. Ийэтэ Гермогеновтар диэн улууска биир биллэр-көстөр үөрэхтээх ыаллартан төрүттээх. Ийэлээх аҕата эрдэ өлбүттэрин кэннэ таайыгар, Арҕаа Хаҥалас маҥнайгы кулубата Александр Гермогеновка — Табысхаан Кулубаҕа иитиллибитэ.

 

В.Г. Неустроев — Алексеевскай училище маҥнайгы учуутала, салайааччыта, Арҕаа Хаҥалас бочуоттаах олохтооҕо. Кини тус формулярнай испииһэгиттэн көрдөххө, Дьокуускайдааҕы классическай прогимназияны бүтэрэн баран норуодунай учуутал аатын ылбыт. Дьокуускайга үлэлээн баран, 1875 сыллаахха бэйэтин баҕатынан Алексеевскай училищеҕа учууталынан көспүт. Амма училищетыгар икки сыл кэриҥэ оҕолору үөрэтэ сылдьыбыт, онтон эмиэ £ктөмҥө төннөн 1901 сыллаахха диэри учууталлаабыт диэн сурулла сылдьар. Ойоҕо Татьяна Петровнаны кытта 1884 уонна 1899 сс. төрүөх икки кыыс оҕоломмуттар. Манна даҕатан эттэххэ, биир кыыстара Зинаида Васильевна кэпсиир £ктөммүт оскуолатыгар эмиэ учууталынан үлэлии сылдьан, 1903 сыллаахха Широких Алексей Дмитриевичкэ эргэ тахсыбыт.

 

Неустроевтар бииргэ төрөөбүт сэттиэлэр эбит. Василий Гаврильевич ини-биилэрэ — эмиэ үөрэҕирии үлэһиттэрэ. Ол курдук, Иннокентий Гаврильевич — Байаҕантайдааҕы норуодунай училище бастакы учуутала, оттон Митрофан Гаврильевич Үөһээ Бүлүүгэ оҕолору үөрэтэр кэмигэр бэлитиичэскэй сыылкаҕа кэлбит биллэр суруйааччы Н.Г. Чернышевскайдыын билсибит эбит. Төрдүс уоллара Константин Гаврильевич — Урсик диэн биллэр уопсастыбаннай диэйэтэл, естественнэй наука хандьыдаата. Санкт-Петербург университетын физико-математическай салаатын бүтэрэн баран Иркутскайдааҕы гимназияҕа учууталлыы сылдьыбыт.

 

Василий Гаврильевич биир биллэр үөрэнээччитинэн сахаттан бастакы этнограф-учуонай Гавриил Васильевич Ксенофонтов аҕата Василий Никифорович Ксенофонтовы ааттыыллар. Чинчийээччилэр бэлиэтииллэринэн, В.Н. Ксенофонтов үөрэх, билии үрдүк суолтатын өйдөөн, уолаттарын барыларын үөрэхтээх дьон оҥортообут. Биллэн турар, ити үтүө суол төрдө Алексеевскай училище иһиттэн саҕаламмыт, онно Василий Гаврильевич Неустроев оруола кырата суох. Бырааттыы Неустроевтар улуус уонна уобалас үөрэҕириитин дьыалата сайдарыгар сүҥкэн кылааттаахтар, бэйэлэрэ саха интэлигиэнсийэтин маҥнайгы суһумун чулуу бэрэстэбиитэллэрэ буолаллар.

 

История учуутала, педагогика билимин хандьыдаата О.А. Васильева «Первая в улусе» кинигэҕэ суруйуутугар олоҕуран. "Кыым" хаһыат (http://www.kyym.ru) №31 2016.08.11